Badimo ba MaSan
Badimo ba batho bao ba bolelago San e be e le bona badudi ba pele ba mo Borwa bja Afrika, ka mafelo a difosili tše makgolo a mengwaga ya diketekete tše mmalwa. Mafelo a go tšwa mengwaga ye 10,000 ya ka morago ga mengwaga ye e fetilego ya Stone Age a na le le dilo tša go kgabiša le bohlatse bja mekgwa ya ditsela tša bophelo yeo e kgokagano histori ya San ya Makgalo a 20.
Ga gona bohlatse bja gore badimo ba ke MaSan, ka ge tlhalošo ya lentšu la batho bao ba bolelago leleme la “click” la sehlopha Makhoisane, gomme mafelo ga a bontšhe dipolelo.
Badimo ba MaSan ba be ba phela ka go kgoboketša dimela, ba tsoma diphoofolo le gomme ba beala tše nnyane molaba. Ka lebopong la lewatle, batho ba be ba tshepa dijo tša ka lewatleng (dihlapi, dihlapi tša lewatle le diphoofolo).
Ba be ba se na madulo a sa ruri tšwa, ba sepela naga go ya ka dinyakwa tša bona, mengwaga ye 2,000 ye mmalwa ye e fetilego, batho ba khoekhoe (badiši bao ba bego ba sepela le dinku le dikgomo) le tshipi ya balemi (bao ba bego ba na le diruiwa ebile ba lema, ka fao ba be ba hloka madulo a sa ruri) ba ile ba ya thokong ya borwa go Afrika Borwa.
Khoekoe
Go tšwa go Khoekhoe, bao ba bego ba kopane le bona ka tlhago le ka polelo, Badimo ba MaSan ba nyakile bokgabo bja go bopa letsopa. Le ge e le gore ga ba amogela theknolotši ya go dira ditšhipi ya balemi ba mengwaga ya tshipi, dilo tša go kgabiša tša ditshipi ka morago ga mengwaga ya Borulatšhipi di bontšha gore go be go na le kamano magareng ga batsomi bja kgobaketšo le balemi.
Go bonagala gore batho ba tše dikonomi tša fapana ba be le gona, le ge e le gore, ka nako ya kgatelelo ya bokoloniale, dithulano di ile tša ngwalwa (mohlala, mo Drakensberg, moo batho ba MaSan ba ilego ba ba ditsebi tša go utswa dikgomo le dipere go tšwa go balemi bja ba batsho le bakoloni).
Phelelo ya MaSan a Borwa bjalo ka ditšo tša go fapana le sehlopha sa ekonomi e ka lebaka la mengwaga ya feta, le khuetšo ya bokoloniale go tšwa go ngwagakgolo wa bo-17 go feta: Batho ba go bolela San ba ile ba thopšwa, gomme ka dinako tše dingwe ba ile ba bolowa.
Ba bangwe ba bantši ba ile ba ba bašomi mo tikologong ya mafelo a bokoloniale le dipolasa, yeo e feleleditšego ka tshenyo ya boitsebišo bja setšo sa Borwa bja MaSan ka mathomong a ngwagakgolo wo.
Mokgwa wa go Phela
Gantši ba nyenyefatšwa, le lehono, MaSan ba tšere maano a mantši a ekonomi, go phela ka setšo le ka sepolotiki. Go fa mohlala, gabjale ba kgona go phela ka go rua diruiwa (go swana le dipudi, ditonki le dikgomo) di amogetše dintlha tša pastoralist (go diša) mokgwa wa go phela. Phegelelo ya MaSan ba kolota lehumo la setšo la bona, yeo e ba thušitše go sega seripa go Kalahari, ka pula ya bona ye kgola ya themperetšha.
Translated by Lebogang Sewela