Iindlela zamaXhosa Zokwenza Amasiko

Amasiko Wengoma Yamadoda

©Dr Peter Magubane

Eminyakeni eyi-50 eyadlulako nanyana edlula leyo,woke amakhosi weSewula –Africa kanye nabantu bamaKhoi nabathwa gade bawela ukulungisela itja, abentazana nabesana, ukobona barhone ukudlala yabo indima nasele babadala emphakathini. Kade ngelanga elingaziwako, amakhosi wamaXhosa ambelekela isiko lokuwela, alimbelekela ebaSuthwini, lahlotjaniswa nabokusukela ngeskhatheso.

Ngokukhamba kwesikhathi, nangokomphumela wokubona emaXhoseni, ukuwela kwambelekelwa zinkozi egade zibomakhelwani ezifana nenkosi zabaThembu, Mfengu, Bomvana kanye nekosi uXesibe, amaMpondo kanye namaMpondomise.

Ngokungangabazi, ingoma ngokwemvelo ikhombisa okuthize, begodu gade kubonakala kuqakathekile kobana abesana baye kiyo, khulukhulu ngombana khabe basebenzela ikosi njengamajoni ngaphambi kokobana bathathe. Ngaphambi kokobana uDingiswayo, owabusa ngemva kwekosi uShaka athule isistimu yamaZulu yokobana amaZulu angasaya engomeni.

Abakhethwa

©Dr Peter Magubane

Kade, woke umsana womXhosa ogade awelileko nakabuya engomeni gade anikezwa umkhonto nguyise kanye nomnakwabolikayise lokha nakabuya engomeni (emgidini) okhabe ubanjiweko akhabe kwenzelwa ukwamukela abakhethwa emphakathini nababuya ehlathini lapha khabe bahlala khona isikhatjhana. Ingoma isaragela phambili ukwenziwa babantu abakhuluma isiXhosa, emadorobheni kanye nendaweni ezisemakhaya, nanyana kungasaziwa kuhle kobana yenzelwani ngokwezepilo.

Ngebanga lokobana ekuthomeni kwenyaka yabo-1990 abakhethwa abanengi khabe bahlangabezana nemiraro yezepilo, neyezomkhumbulo, abanye nokubhubha bayabhubha, ngonobangela we-operation abenziwa yona lokha nabawelileko begodu isibalo sabo sisakhuphuka qobe mnyaka.Isisombululo semiraro le, sihlezi ekutheni i-operation eyenziwa abawelileko iliswe ezandleni zabodorhodere abathwasisiweko.

Translated by Busisiwe Prudance Skhosana