Minwaha ya 150 yo fhiraho na minzhi, mahosi othe a Afrika Tshipembe na vhathu vha Khoi-san vho vha vha tshi ita dzi ngoma vha tshi khou iteka u lavhelesa vhaswa, vha vhathannga na vhasidzana kha u huliswa musi vha kha tshitshavha.
Nga khha manwe maduvha ane asa divhee kale, khosi ya maxhosa yo do dzhia maitele a u fumbisa vhana vha vhathannga, vho vha vho zwi wana kha muthu wa mu Sotho, ubva zwezwo vho mbi di tou thoma u zwiita u swikela.
Nga murahu ha tshifhinga na hone nga vhunzhi sa tsumbo ya thuthuwedzo ya ma Xhosa, zwa u fumbisa vhana vha mbo di dzhiwa na nga vhahura vhavho vha vha Thembu, Mfengu, Bomvana, Xesibe, Mpondo na Mpondomise.
Zwi sa tshuwisa zwa u fumbisa zwo mbo di vha zwithu zwine zwa vha na tsumbo ya zwa dzi nndwa zwine zwa vha zwi tshi khou sumnbedziwa vhathannga vhatuku vha saathu tendelwa u mala. Musi Dingiswayo, e a dzhena vhuimoni ha Shaka, a tshi divhisa u hula ha muvhuso wa ma Zulu, zwa u fumba zwa ma Zulu zwa mbo diimiswa.
Ngoma dza ma Xhosa
Kale muthu munwe na munwe ane aya mulani o vha atshi fhiwa pfumo na tshithevhala pfumo na zwithu zwa nndwa nga khotsiawe na vhakomana vha khotsiawe musi atshi vhuya mulani (umgidi) une wa vha u tshi khou itela vhafumbi (abakhwetha) vha tshi khou tanganedzwa kha tshitshavha vha tshi khou bva dakani.
Zwa mula zwi tshi kha di ya phanda na namusi kha vhathu vhane vha amba luambo lwa tshi Xhosa, dzi doroboni na mahayni, naho hu na uri zwi kha di vha na dzi mbudziso dzo vhalaho musi hu tshi sedziwa zwa mitakalo ya vhafumbi.
Ubva nga 1990, vhafumbi vhanzhi vhe vha do tangana na vhuthada ha mutakalo wavho, vhanwe vha fhedza vho lovha, nga mulandu wa hezwi mila i khou di fhungudzea i tshi ya. Thandululo ya vhuthada hovhu ndi uri muthu ane avha uri o fara zwa mula u fanela uvha muthu ane avha na ndivho ya zwa vhudokotela ha zwezwo.
Translated by Khalirendwe Nekhavhambe