Tindlela ta Ndzhavuko to Kula ta xi Xhosa

Maendlelo ya Ngoma ya Majaha

©Dr Peter Magubane

Kwalomu ka150 wa malembe lawa yanga hundza kumbe ku tlula, vuhosi hinkwabyo byale Dzongeni wa Afrika na vanhu va Khoi-san ava endla ngoma ku lulamisela vantshwa, vaxinuna na vaxisati, eka mintirho leyi va faneleke kuyi endla loko varikarhi vakula evuton’wini.

Eka nkarhi wun’wana lowunga tivekeki, tihosi ta ma Xhosa titeke madlala wa majaha wuva wa nkoka, laha ku ehleketeleriwaka kuva vawukume eka rixaka ra ma Sotho, hikuva madlala awu fambelanisiwa na vona kusukela khale. Kuya hi minkarhi naswona ngopfu ngopfu tani hi mbuyelo wa nhlohletelo wa ma Xhosa, madlala wu tekeleriwile hi tin’wana tihosi tale kusuhi totani hi va Thembu, Mfengu, Bomvana, Xesibe, Mpondo na Mpondomise.

Aswikanakanisi, madlala kusukela eku sunguleni awuri na nkoka wa xisocha, tani hi leswinga fanela majaha lava avafanele kuva vahluri loko vangase lulamela ku teka nsati. Loko Dingiswayo, loyi anga landzela Shaka, u tisile maendlelo yan’wana e Zululand, ngoma ya xi Zulu yivuye yi herisiwa.

Xigwamatshuku xa mu Xhosa

©Dr Peter Magubane

Khale, xigwamatshuku xin’wana na xin’wana xa mu Xhosa axi nyikiwa tlharhi na swin’wana swo lwa hiswona nyimpi hi tatana xikan’we nava makwavu wa tata waxona va xinuna loko xivuya engomeni (umgidi) loko va amukeriwa kuya vuya ekaya (abakhwetha) kusuka enhoveni laha madlala awu yime kona.

Madlala wuya emahlweni wuyimisiwa exikarhi ka rixaka ra ma Xhosa, hinkwako emadorobeni nale makaya, hambi leswi kuhlayiseka ka swona kuya hi swavutshunguri swinga ntlhontlho. Kusukela emasunguleni yava 1990s, nhlayo ya swigwamatshuku swa majaha leswivaka na swiphiqo swa vutshunguri na swa miehleketo, naswona van’wana valova, hikokwalaho ka swita ndzhaku swa kuyimbisiwa yiya emahlweni yikula lembe na lembe.

Xintshunxo xa swiphiqo leswi kuhlanganiwaka naswona mayelana na madlala ikuva ku tekiwa ntirho lowu wuvekiwa emavokweni ya madokodela kumbe vanhu lavanga leteriwa eka swa vutshunguri.

Translated by Ike Ngobeni