Tsessebe

© Nigel Dennis

Dzina

Tsessebe

Tshivhumbeo

Dza tshinna dzi lemela 140kg na vhulapfu ha 1.2m kha mahaḓa, dzo hula u fhira dza tshisadzi dzine dza lemela henefha kha 120kg.
Dzoṱhe dza tshisadzi na dza tshinna dzina maṋanga, a ya munna avha mahulu nga maanḓa arali wo alavhelesa unga phanḓa a vha na tshivhumbeo tsho no nga tsha ṅwedzi u songo fhelelaho.
Tsha vha na ḽivhala ḽitsu kha phanḓa, na munwe muvhala wa phephulu kha mahaḓa, ngeno muvhili wayo wo ita buraweni yo tsukaho.

Kuḽele

Zwi ya ḓi palela zwiḽiwa zwi funesa u ḓala ha mahatsi. Dzi funesa maṱari u fhira matsinde, dzi funesa zwimela zwiswa zwine zwa kha ḓi tou mela, dza funa na fhethu hune ho swa nga mulilo.

Kubebele

I beba nga khalaṅwaha, dzire Afrika Tshipembe dza beba nga nwedzi wakhubvumedzi/ tshimedzi zwa beba ṅwana muthihi nga murahu ha u ḓi hwala lwa minwedzi 7.
Dzi ḓi hwala kana u ṱangana lwa vhudzekani vhukati ha nwedzi wa luhuhi u swikela ṱhafamuhwe. Nga zwifhinga zwa u ḓi hwala dza tshinna dzi ya ita lugwada lwa u ita mushumo wa u ṱangana tshihulwane.

Kuitele

Ndi tshipuka tshine tsha tshilea natsho nga maanḓa, na lugwada lwadzo lure na phukha ṱhukhu dzine dza beba, inwe na inwe iya ḓi ṋetshedza vhana vha rathi uya kha fumi ubva kha miṱa yadzo.
Lugwada lwa dza khombe na lwa hedzi dzine dza ḓi ita khuluyadanga dzi ya ṱangana dzi tshi swika 30 dzine dza vha na maanḓa vhukuma. Hezwi zwi vhonalesa nga maanḓa tsini na milambo na fhethu hune ha vha na pfulo.
Lugwada lwa dzine dza kha ḓi beba a dzi haniselwi u ya u vha kha lunwe lugwada. Kha fhethu hune heyi phukha ya ya hone hu fanela u vha hu fhethu hune ho tsitsikana, dza tshinna dzi ya wana zwithu zwi songo doweleaaho zwino vhidzwa upfi”lek”.
Ṱhukhu dza tshinna dzine dza vha dzi tshi khou bva kha madanga a dzi khombe dzi ya bviseliwa nnḓa ha danga dzo no vha na ṅwaha muthihi.

Hune Dza Wanala Hone

Dzi wela kha muṱa muthihi na wildebeest na hartebeest, dzoṱhe dzine dza khethululwa nga tshivhumbeo tshine tshi sa khwaṱhe nga mulandu wa mahaḓa ayo ane avha o leḓa. Lugwada luthihi lune lwa kona u vhonala, lu wanala madzinguni maṱuku.
Afrika Tshipembe dzi ya wanala fhethu ho omaho hune ha vha na maḓaka. Dzo ḓala na Kruger National Park na kha mavunḓu manwe hune ha vha na dzi game reserves. Dzo vhuyedzedziwa na fhethu ha tshidzumbe.

Tshitatisitiki

Dzina ḽa tshi Latini: Damaliscus Lunatus
Tshileme (tshisadzi): 126kg
Tshileme (tshinna): 140kg
Vhulapfu (tshisadzi): 170cm
Vhulapfu (tshinna): 170
Tshifhinga tsha uḓi hwala: Minwedzi ya 10
Mbalo ya vhana: Muthihi
U vhibva lwa vhudzekani: Minwedzi ya 26-40
Tshileme tshi tshi fhedza u bebiwa: 11kg
Nzudzanyo: Artiodactyla
Muṱa: Bovidae
Luvhilo lwa u gidima: 60km/h
Maṋanga: 35cm (malapfusa 47cm)
Kubebele: Nwana muthihi uya bebiwa nga ṅwedzi wa khubvumedzi-kha ḽara nga murahu ha uḓi hwala lwa minwedzi ya malo.

Magannḓisi

I tshiitela u langa vhudzulo hadzo kana ha muṱa wayo, dza tshinna dzine dza vha khuluyadanga iya konḓisa zwi tshi ḓa kha u ṱanganelana na dzinwe.
Dzoṱhe dza tshinna na dza tshisadzi dzi ya tsireledza hune dza dzula hone kha madamu, fhedzi zwikoneswa nga dza tshinna, dzi ya kona na u vhumbuludza khofheni hadzo fhasi mavuni, kanzhi kha masunzi kana muṱavha I tshi nga i khou ṱoḓa u gwadama nga magona, nga maanḓa I zwi ita hu tshi khou fhedza una mvula.
Heyi phukha ina zwipiḓa zwa muvhili wazwo zwine zwo bvelela ngaur ina maḓamu kha milenzhe ya phanḓa, ya tshinna khuluyadanga iya kona u dzula ya ita mikaṋo ya hune ya dzula hone nga u gwa fhasi.