Vhunzhi ha tshaka dza mbudzi Afrika Tshipembe dza 570 dzo bveledzwa dzi tshi khou bva kha tshaka tharu - the Bezoar, Savannah na Nubian.
U bveledzwa ha mbudzi dza Boer, naho zwo fhambana sa vhunga zwi songo tou tevhela maitele kwao a mbebo zwi tshi ya nga u fhambana ha vhafuwi. Fhedzi naho zworalo vhunzhi ha vhafuwi vho dzhia dzi mbudzi zwi tshi khou bva kha dza mvelo. Zwo bveledzwa nga nwaha wa 1950 nga tshigwada tsha vhalimi vha Somerset East district ya Eastern Cape Province Afrika Tshipembe.
U toduluswa ha nama ya mbudzi kha vhafuwi, zwo litshedziwa zwi tshivhambedzwa na nama dzinwe dza zwifuwo zwa hayani, fhedzi Afurika Tshipembe yo do wana dzina mashangodavha kha mushumo wayo wa u bveledza mbudzi ya Boer nga vhafuwi.
Nga henetsho tshifhinga hu tshi kho bveledzwa mbudzi ya Boer, yo tubulwaho nga Devendra na Burns (1983) yo itwa East African nga mbudzi dza mvelo. Hezwi zwo sumbedza u hula ha vhukoni, ha hei phukha ya thumbu dzo no fhira nnythihi na u vha na nama nnzhi.
Nama ya Mbudzi yo Tanganelaho nga Mbebo Afrika Tshipembe
Nama ya Boer ndi nama ine ya vha thethe. Ndi nama ine ya wela kha nama dza khwinesa. Mbudzi hedzi dzi ya kona u aluwa vhukuma. Mutumbu wa hone uya taluswa nga u hula zwine zwa fhira na 50%.Tshaka mbili dza nama ya mbudzi Afrika Tshipembe ndi tsuku ya Kalahari na Savanna, zwo sedziwa nga mbudzi ya Boer. Fhedzi huna mivhala yo tiwaho. Ndingo dza DNA dzo shumbedzisa uri hu na genetic yo fhambanaho vhukati ha Boer na Kalahari Red u fhira Boer na mbudzi ya Savannah.Kalahari Red i dzhiiwa sa mbudzi ya mvelo uya nga vha hami zwi tshi kho ubva Southern Africa. Hune zwine zwa sumbedza uri mbudzi dzo taluswa zwi tshi bva kha phukha dza ndevhe dzo panguwaho lwa minwaha ya 2000 yo fhiraho. Mivhala ndi mitsuku.
Mbudzi tshena dza Savannah dzo wanulusiwa nga 1955 nahone dzi dzhiiwa sa phukha dzine dza kona u kondelela gomelelo, dza di tou vha na mutumbu wa vhudi. Dzo ditika nga dzone dzine nahone dzi ya kona na u dipalela zwiliwa dzi ya kona ubva dza ya pfuloni, dzi ya hula zwavhudi vhukuma dza dovha dza vha dzo ima zwavhudi. Mutumbu wa hone uvha muhulwane na nama ya hone ya vha yo khwathaho.
Vhunzhi ha mbudzi dza mvelo dzi vha dzi tshi khou hula fhethu hune havha uri ndi ha fhasi, hu vha hu fhethu hune zwa mvelo zwi nga si fe.
Mbudzi dza Mvelo
Huna tshaka na dza Mbudzi dza mvelo Afrika Tshipembe-lushaka lwa dza nguni (mbuzi), dza Eastern Cape Xhosa dza ndevhe dzo imaho, dza Northern Cape Speckled na dza lushaka lwa Kunene (Kaokoland). Mbudzi dza mvelo dzi a kona u kondelela homeless, dza dovha dza khwatha u fhira dza Boer, dzi ya tshila na musi huna mufhaho na u kondelela malwadze.Dzi ngudo dzo itiwaho bga Ramsay, Smith na Casey (1987) dzo vhambedza Mbudzi dza mvelo na dza Boer kha vhupo hune ha vha na malwadze, u vhaisala milenzhe, u lunwe na zwimela zwa u vhuya have ha vha zwone zwine zwa khakhisa. Mbudzi dzothe dzo vha dzo nwaliwa dza Kaliwa nga tshikalo tsha shango lithe, ha sumbedziwa uri dza mvelo ndi dzone dzine dza mveledza nama nnzhi u fhira dzi Boer.
Vhunzhi ha dzi Mbudzi dza mvelo dzi vhulaiwa mahayani, dza vhulaiwa nga ndila ya zwa sialala.
Mbudzi ya Tankwa
Ho wanulusiwa uri mbudzi ya Tankwa i kha mutevhe wa u nwaliswa sa mbudzi dza mvelo Afrika Tshipembe nga vha Department of Agriculture, Forestry and Fisheries (DAFF). Uya nga nga ha Thinus Jonker wa Northern Cape Department of Agriculture, Tankwa yo sumbedza vhukoni sa mbudzi ya nama musi isa vhonali na mutumbu une wa fana na wa tharu dza Boer uya nga ha vhafuwi. Ndi khulwane iya kona ulwa na zwilumi, ina mbebo yavhudi na musi yo tanganiswa.Mbudzi ya Angora sa Namaya Nngu
Musi mavhudzi a mohair khulwane ya mbudzi ya Angora yo konda, mbudzi dzo nanguludzwa hu tshi itelwa culling. Nngu dza 90% khulwane dzo mbodi rumelwa KwaZuluNatal uri dzi rengiselwe vhathu. Zwi ita uri mutengo u vhe wa khwine u fhira dzi tshi kho rengisiwa nga commercial abattoir. Ratio ya mutumbu naho, i fhasi nga 30%-35% zwi tshivhambedzwa u swika kha 50% ya Boer goats – mara musi wo i fara nama ndi ya vhuḓi u fhira Boer goats.U vhambedzwa ha mbudzi ya boer (22.8%) na dza mvelo (24.3%), Angora i na vhuhulwane ha protein content (29.1%). Angora nama ina u khwatha ha (4.4%) I tshivhambedzwa na (10.5%) (nama ya mbudzi) na 7.9% (indigenous ya nama ya mbudzi).Translated by Khalirendwe Nekhavhambe