Ximilani xa Salty Ice xa ti Salads

©Krzysztof Ziarnek
The crystalline Ice Plant has pink flower buds and edible leaves.
Ximilani xo olova lexingana vito rotika swinene; ximilani xa crystalline ice (Mesembryanthemum crystallinum) xina mavito yo hlaya swinene kufana na Rosa De Jericho kumbe brakslaai, noeta xikan’we na olifantslaai hi Afrikaans.
Ximilani xa crystalline ice ximilela ehansi swinene kutani xinava ehansi xiva na matluka yakahle yo phambarhala ya rihlaza kuya eka kutshuka lawa yangana swibundwani ‘bubbles’. Matluka lawa ya dyiwa. Ximilani lexi xina laha kuhumaka mabilomu ka pink loku humesaka mabilomu ya swipetlu petlu yobasa lawa ya bilomaka lembe hinkwaro.
Ximilani lexi xikondzelela swinene munyu naswona xnga mila eka misava leyinga tala munyu kufana na mati ya lwandle. Ximilani lexinga chaveki na dyandza xikan’we na ntshikelelo laha Afrika hile kaya ka xona, kambe xitisiwile hi swikepe kusuka e California kwalomuya ka malembe yava 1500’s naswona xivuye xivuriwa ximilani lexinga ngheneleriweki e USA.

Switirhisiwa swa Ximilani xa Ice

Ntlawa wa valavisisi vale Japan kusuka e Saga University swiwu tekele 20 wa malembe ku endla ximilani xa crystalline ice lexi xavisiwaka lexi vuriwaka Barafu lexi vanga xikuma e mananga yale tikweni ra Afrika Dzonga. ‘Barafu’ swivula crystal kumbe ice hixi Kiswahili, vito leri hlamuselaka xivumbeko xa mabilomu ya xona. Barafu i ximilani xo hlawuleka lexi tisiweke kusuka eka vaxavisi vale Japan kuya e Europe nale America, laha axi xavisiwa kusukela eka $80 hi xiphakitani lexintsongo.
Matluka na tshindi ra xona swa dyiwa swinga swekiwangi (salads) kumbe swi swekiwa kutani swiva na nantswo lowungana acid na munyu. Xinga virisiwa, xikatingiwa, blanched kumbe xitsemeleriwa kufana na cucumbers naswona xita fambisana kahle swinene na swakudya swa seafood. Loko xiswekiwile xi phameriwa kufana na xipinichi. Mbewu yakona yidyiwa loko swakudya swikala swinene.

Ximilani xa Ice Tani hi Murhi

©Frank Vincentz
Ku tirhisiwa tani hi murhi ka ice plant xitirhisiwa ku tshungula mavabyi lawa ya fambelanaka na kuhefemula, thundele naku pfimba ka xirho xa xisati naswona e Argentina xitirhisiwa ku tshungula mavabyi ya venereal. Juzi ya furexe kusuka eka matluka lawa ya kandziweke yinga pfuna ku hlayisa mati naku twa kuvava loko munhu a tsakamisa switlhela swi tirhisiwa ku horisa ku pfimba eka mahahu.
Vulavisisi byale Japan, lebyinga hlamuseriwa eku sunguleni, byi kume leswaku ice plant yile henhla hiti antioxidant naswona titaleriwa hi proline, ti amino acid leti khumbekaka eka kuhumelerisa collagen (protein leyi Akaka misiha na nhlonge). Proline yinga tlhela yipfuna ku horisa swilondza naswona yi pfuna ku aka no horisa kuvuyelelana ka nhlonge naku tiyisa mahlangani, tendons nati mayisele.
Matluka aya tirhisiwa ku tshungula dysentery (nhlaselo wa marhumbu) na mavabyi ya xivindzi kumbe tinsu. Vatluti va swikepe ava tirhisa matluka kutshungula scurvy loko vari eka tendzo to leha e lwandle.
Matlukalawa ya kandziweke ya tirhisiwa tani hi xisibi xikan’we na juzi, hile tlhelo mati lawa ya susiwaka eka ximilani ku lulamisa nhlonge eka switolwa leswi xavisiwaka.

Ku Byala Ximilani xa Ice

Ice plants yinga byariwa kusuka eka mbewu. Muxaka lowu wuna swirho swa xinuna na xisati (hermaphrodite) naswona mabilomu ya endkiwa pollination hi switsotswana. Mice na mimpfundla swihangalasa mbewu ya wona.
Wutsakela laha misava yi tswongaka mati swinene naswona yinga kula kahle eka misava leyingariki na swakudya ya saline. Wunga mila ehansi ka ndzhuti nasona wu chava swinene gwitsi.
Ximilani xa ice plant xikuma ti nitrates (munyu) naswona endzhaku xiwu humesela emisaveni. Leswi swingava na xiave xobiha eka swimilani leswi lavaka ku mila kusuhi na xona hikuva misava yiva yiri saline. Vulavisisi byi kombe leswaku ximilani xa ice plant xinga tswonga swidlaya switsotswani, cadmium xikanwe na swinwana swotika. Se, kufanele kuva na nhlayiso lowu ringaneleke loko kubyariwa ximilani lexi xa ice plant kutiyisisa leswaku xilulamele kutirhisiwa hi vanhu.
Tiva leswaku: Vuxokoxoko lebyi i byo dyondzisa ntsena naswona byinge tekiwi tani hi switsundzuxo swa ka dokodela. Vuxokoxoko lebyi abyi endleriwaka ku yimela switsundzuxo swa madokodela kumbe vutshunguri lebyi endliwaka hi lava vanga swidyondzela.

Translated by Ike Ngobeni