Zwifuwo zwa Shango ḽothe
Springbok/Springbuck - Antidocras marsupialis
Springboki tsho wana dzina zwi tshi khou bva kha nḓowelo ya u sokou fhufha fhufha zwine zwa vha zwi tshi khou itwa kanzhi nga phukha dza luvhilo. Dzoṱhe dza tshinna na dza tsadzi dzi na maṋanga, fhedzi nga nḓowelo a ya tshinna avha o khwaṱha a dovha a hwasa.
Nga mvelo zwi wanala Free State, North West Provinces, na kha karoo tsini na maḓi devhula ha Afrika tshipembe. Ina nḓowelo ya u tshila fhethu hune havha uri ho oma, fhethu hune havha uri ho litshedzelwa na fhethu hune havha ho vulea hune havha na mahatsi.
Dzi ya kona u ḓipalela nahone dzi nga tshila tshifhinga tshilapfu dzi sina maḓi ngauri dzi ya ṋukala mikulo nga maṱari a miri ane avha o thaba, fhedzi vho arali hune dza vha hone huna maḓi dzi nga si a litshe. Hedzi ndi phukha dzine dza tshimbila nga danga ḽadzo unga dzi wana dzo ita zwigwada nga minwedzi ya vhuria dza fhesa nnzhi vhukuma tshilimo.
Dzi ya beba nwaha woṱhe na hone vhana vha bebiwa nga murahu ha u ḓi hwala lwa minwedzi ya rathi. Uya nntha dzi ya vha 75 cm tshileme tsha vha 40kg.
Zwiṋoni zwa Shango
Blue Crane - Anthropoides paradisia
Hu wanalesa blue crane afrika Tshipembe. Ina muvhala mudala wo yaho kha gireyi na mukulo mulapfu une wa fhelela magumoni a ṱhoho wa tou nga ṱhoho. Ina milenzhe milapfu na mafhafha ane a ya swika fhasi mavuni. Dzila zwikhokhonono, zwikokovhi na mbeu. Dzi ya kudzela makumba a dzo fhasi ho tou ralo, tsini na maḓi.
Nḓowelo ya hune dza dzula hone ndi fhethu ho vuleaho na mahatsini. Dzi wanalesa karoo, Kwazulu Natal na Highveld. Dzi ya vhonala dzi tshi khou tshimbila nga mbili mbili kana nga zwigwada zwiṱuku. Dzo ima dzo lapfa u swika kha 1m, dzi vhonala dzo fhumula fhedzi adzo ngo luga na luthihi, nahone dzi ya ita phosho ine wa nga ipfa u kule vhukuma.
Khovhe dza Shango
Galjoen - Coracinus capensis
Galjoen ndi yone ine yo ḓala vhukuma maḓini a Afrika Tshipembe. I wanala nga maanḓa kha maḓi ane vha na mashika tsini na matzhava. Mivhala wa hone iya fhambana zwi tshi khou bva kha nḓowelo ya hune dza khou hulela hone, tsini na matombo ivha na muvhala mutsu, ngeno muṱavhani u tshi vhona ina muvhala wa silivhere.
Kwazulu Natal i vhidziwa na nga dzina ḽa uri blackfish kana black bream. Galjoen iḽa red bait (ascidians), na dzi crustaceans ṱhukhu u fana na mussels na barnacles. Tshivhumbeo tsho no wanalaho tshayo ndi uya nnṱha ha 55cm na u lemela 7kg, fhedzi dzo ḓoweleyaho dzi ya vha dzi ṱhukhu u fhira hafha.
Ḽiluvha ḽa Shango
Giant or King Protea - Protea cynaroides.
U mona na hoṱhe Western na Eastern Cape, nga maanḓa ubva Cederberg uya Grahamstown king protea unga i wana. Dzina ḽa hone ḽa tshi latini ndi, cynaroides zwine zwa vha zwi tshi khou amba uri -cynara (artichoke), zwi tshi khou bva nga ha ṱhoho ya ḽiluvha tshivhumbeo. Heḽi ndi ḽone ḽiluvha ḽihulwanesa.
Muri wa Shango
Real Yellowwood - Podocarpus latifolius
Muri wa vhadzimu ndi kale u tshi khou hula Afrika tshipembe lwa minwaha ine ya fhira 1 million. Wo no phaḓalala u mona na Afrika tshipembe loṱhe unga u wana u bva table mountain na tsini na madi na Drakensberg ravines, na nnṱha Soutpansberg na Blouberg kha vunḓu ḽa Limpopo. Yellowwoods ndi miri ine ya hula i milapfu, ine ya swika vhulapfu ha 40 metres, hune tsinde ḽahone ḽa vha ḽo khwaṱha u swika kha 3 metres ḓakani.
Fhedzi arali u tshi khou hula fhethu hune havha ho vulea hu sina mirunzi u fana na kha table mountain iya vha mipfufhi, ya ita ḓaka. Ina muvhala wa khakhe uya shanduka muvhala wa vha gireyi zwenezwi u tshi khou hula, uya bva makwati zwenezwi u tshi khou ḓihula, ṱhodzi ya muri iya vha pfufhi musi u tshi vhambedza u hula ha hone. Mitshelo ya hone iya fana na ya pine cone, fhedzi yone ndi mitshena, kana mudala wo thanyaho tshinwe tshifhinga pinki. Uya bvisa mbeu dzoṱhe dza tshinna na dza tsadzi kha muri muthihi nahone na mitshelo ya hone ya fana nga u ḓifha na nga tshivhumbeo.
Translated by Khalirendwe Nekhavhambe
Fulaga ya tshitshavha ine yo thoma u shuma nga dzi 27 dza Lambamai 1994, yo vha yo oliwa nga vho- Mr Fred Brownell, ane nga tshenetshila tsh...
Nga nwedzi wa Lambamai nga dzi 20 1994, vhe vha vha vha muprisidenthe zwenezwiḽa vho- FW De Klerk, vho ḓo amba uri Afrika tshipembe hu d...