Phaṱhutshedzo nga Nḓila iso nga Daho
Afrika Tshipembe ndi fhethu hune havha na mashudu. Ro fhaṱutshedzwa nga miḓi ine ya vha ya vhukuma kha shango ḽine ḽa vha uri ndi ḽa kale, hune ha vha kule na midzinginyo na dzi volcano. Tombo ḽashu ḽo ita pfushi kha mavu ḽa tikedza tshimela tshine tsha vha tshihulwane. Nahone sa vhunga zwo ambiwa nnṱha, rina minerala ine ya vha khulwane ine ya vha hone fhasi ha milenzhe yashu. Zwo iteaho Vredefort ndi zwithu zwine azwi anzeli u wanala kha vhathu vhatsu uya nga ha zwo nwalwaho. Kani ndi khou zwifha?Ṱhoḓuluso dza zwino dzi sumbedzisa uri Vredefort musi i tshi welwa ho vha dzi phathutshedzo dzi songo ḓaho nga nḓila. Ndi ngoho, ngauri yo tshinyadza vhukuma. Nahone ndi ngoho yo ḓisa minwedzi ye ya vha ina swiswi na u rothola sa musi buse ḽo tsira ḓuvha. Fhedzi yo dovha ya thusa kha u tshidza tsimu ya musuku kha u nga tshinyadziwa.
Musuku wa Kale
Musi bolide i tshi rwa, yo dzinginyisa fhasi, ya ṱhasela matombo avha atshi khou tsela fhasi o sedza shangoni, i tshi khou yela vhukati ha crater. Ya nga nguvho ya dzi dzhegiseni dza matombo na mabuse zwa mbo ḓi vala fhethu hoṱhe, zwi tshi khou vala matombo ane avha nga fhasi. Ha vha na ḽeyara ine ya vha uri yo pfuma nga musuku ya tshigwada tsha vha Witwatersrand Supergroup zwe zwa tsireledza zwa zwavhuḓi fhasi ha mavu.Arali hu songo vha u kwamea ha Vredefort, musuku wavhuḓi vhuḓi wo vha u tshi ḓo sokou dzula tsini na tshikhala wa laṱwa kule, u swika i tshi vha ḽilatwa. Nga nnḓa ha hezwo, musuku wo dzula u fhethu hune havha uri ho tsireledzea zwikwarani une wo vha u tshi gwiwa vhathu vha vha vha tshi khou wana. Ubva tshe ha waniwa musuku nga 1886 ho no gwiwa musuku une wa lingana 50 000 tonnes, zwine zwa fhirisa 30% ya zwo fhelelaho zwo no gwiwaho, Afrika tshipembe vha kha ḓi vha vho fara 50% kha vhane vha ḓivhea kha zwa u fara musuku. Zwavhuḓi vhuḓi ndi riṋe vhahulwane kha u bveledza musuku hune nga tshifhinga tshiṱuku ri ya vha ro no swikisa 400 tonnes, zwine zwa amba uri ndi 17% ine ya vha i tshi khou thusa shango.
Zwithu Zwine zwa vha Zwo fara Musuku
Vhushaka vhukati ha masimu a musuku na zwo iteaho Vredefort zwi ya talutshedza zwithu zwiṱuku. Tsha u thoma zwi thusa kha u pfesesa uri vhagwi vha musuku vha Witwatersrand vha tshi engedza vha swika kha nnkho ya Johannesburg nga kha West Rand na Klerksdorp, uya Welkom. Hei thikho i vha yo sia tshikhala tshine tsha vha uri ndi tsha vhuḓi ubva kha vhukati ha Dome, nahone zwi ya ambiwa uri ndi tshipilumbu tsha nga nnḓa ha crater.Tsha vhuvhili, zwi thusa vha gwi vha musuku uri vha tou gwa vhukuma fhasi mavuni, vho livha vhukovhela. Hezwi ho vha hu si vhuthada musi zwi tshi khou thoma, sa vhunga musuku wa u tou thoma wo wanala he ha vha huna zwikwara zwa musuku. Naho zwo ralo musi vhagwi vha musuku vha tshi khou tevhela zwikwara nga kha matombo o imaho, vha wana uri vha kha ḓi tea ugwa vha tshi ya fhasi. Nga mulandu wa hezwi zwo ḓo kona u amba uri Afrika Tshipembe ḽina musuku munzhi kha ḽifhasi. Maini wa Mponeng tsini na Potchefstroom, une wa vha u tshi ḓivhiwa nga ḽa Western Deep Levels, ndi wone une wa tou ḓivhea vhukuma, une zwishumiswa zwa hone zwina u tsela fhasi zwo no swika 4 kilometers.
Muthu anga kona u tou humbulela uri nga murahu ha minwaha ya 20 yo fhiraho zwo vha zwi tshi ḓo tou itisa hani arali ho vha hu sina musuku wa Witwatersrand, kana zwe zwa vhuya zwa itea Vredefort zwine zwo u tshidza kha u laṱea, zwi tou sumbedza uri fhethu hunwe na hunwe huna musuku wo valeaho.Translated by Khalirendwe Nekhavhambe