• Home
• People
• Nelson Mandela
• Nelson Rolihlahla Mandela by Raymond Louw

Vho Sikelwa u vha Khosi

Vhutshilo havho hoṱhe vho vha vha tshi khou ḓilugisela uvha murangaphanḓa ane ra vhona vha zwine vha vha zwone ṋamusi. Nelson Rolihlahla Mandela (nga tshi Xhosa, Rolihlahla zwi amba u bvisa davhi ḽa muri nga iṅwe nḓila zwiamba muthu ane a ita zwa dzi khakhathi). Vho bebiwa nga ṅwedzi wa Fulwana nga dzi 18, 1918 Qunu, tsini na Umtata kha ḽa Transkei ndi ṅwana wa vho Nongaphi Nosekeni na Henry Mgadla Mandela, vhane vha vha kha dzulo ḽa mahosi a mathembu. Vho fhedza miṅwaha yavho ya musi vha tshi kha ḓi vha muṱuku vha Transkei vha tshi khou pfumbudziwa uri vha ḓo vhuya vha vha khosi. Khotsi avho vho lovha nga ṅwaha wa 1930 zwa ita uri vhone vha vhe khosi pfareli vhuimoni ha muzwala wavho David Dalindyebo. Vho phasa murole wa vhufumi tshikoloni tsha headtown Methodist boarding school vha ṱuwa vha ya vha dzhena University ya Fort Hare he vha ḓo ḓi dzhenisa kha zwa polotiki. Hanengei ndi hone he vha ḓo ṱangana na vho Oliver Tambo vhe vha ḓo fhedza hu vhone muprisidenthe wa ANC. Vhoṱhe vho mbo ḓi thathiwa nga ṅwaha wa 1940 nga mulandu wa u ḓi dzhenisa kha zwa migwalabo ya vhana vha tshikolo.

U Wanuluswa ha u vha hone ha ANC Youth League

Vho-Mandela vho mbo ḓi pfulutshela kha ḽa Johannesburg vha tshi khou shavha zwa u ṱoḓelwa mufumakadzi vha ḓa vha shuma mine sa pholisa. Hu si kale vha mbo ḓi waniwa nga muṅwe wa shaka zwa ita uri vha shavhe vha yo dzumbama. Hu si kale vha mbo ḓi wana vho-Walter Sisulu vhe sa Vho-Tambo vha fhedza vho vha dzi khonani. Vho–Sisulu vha vha vhudza uri vha fanela u ita zwa vhuḽoyara. Vho mbo ḓi fhedzisa BA Degree yavho vha tshi khou tou engedza vha ya vha fhedza LLb yavho University ya Witswatersrand. Vha vha ḽoyara nga ṅwaha wa 1950 vha vha na dzi ofisi dzavho vha na vho-Oliver Tambo. Ho vha zwone zwa u tou thoma zwa vhathu vhatsu. Vho ḓo tambudzwa vhukuma nga vhatshena vhane vho vha vha tshi khou ṱoḓa vha tshi bva kha ḽa Johannesburg ine vha i vhidza uri ndi ya vhathu vha vha tshena. Vho edzisa na uri dzina ḽa vho -Mandela ḽi bvisiwe kha madzina a vha imeleli vha mulayo. Nga hetshi tshifhinga vho-Mandela vho vha vha tshi khou vhusa vhaswa vhane vha swika 60 vha ANC. Mathomoni vho lingedza u fhaṱa ANC uri hu vhe na u tshimbila nga u dzhia vhunzhi ha zwithu zwa African Nationalism na u shuma wo ḓifunga. Liga ḽa u thoma ḽo dzhiiwa nga 1944 vho ḽithoma vha na vho-Sisulu na vho-Tambo vhane vho vha vha tshi kha ANC Youth League vhe vha ḓo fhedza vha tshi khou vha murangaphanḓa wa ANCYL nga 1950. ANCYL yo vha i tshi ṱoḓa ufha vhathu vhane vha dzula kha ḽa Afrika Tshipembe a u kona u imelelwa zwavhuḓi, u phaḓaladzwa ha mavu, uvha na pfanelo na pfunzo ya mahala ine ya vha khombe khombe na zwithu zwine zwa vha zwa mvelo. Ndi hanefho he ha ḓo bebiwa Defiance Campaign ya 1950 ye vha ḓo shuma hone vha sina zwine vha hola. Zwithu zwa vho zwa u thoma ho vha u vhofholola milayo i sinaho mushumo. Ha swika tshifhinga tshe vho-Mandela vha vha vha tshi khou tou lwedzana na muvhuso.

U Farana hu sa Khethululi nga Muvhala

Zwi tshi thoma vho-Mandela na vhashumisani navho ho swika he vha vha vha sa fulufheli vhathu vhane vha khou shuma navho. Fhedzi henezwi vha tshi kha Defiance Campaign vho thoma u tou bvisela khagala zwithu nga nḓila ya vhuḓi ha kona u shumiwa zwavhuḓi hu sina khethululano nga muvhala. Nga 1952 vhone na vhaṅwe vha mbo ḓi fariwa vha gwevhiwa fhasi ha mulayo une wa ri Suppression of Communism Act. Vha gwevhiwa u dzula dzhele wa miṅwedzi ya ṱahe ye ya ḓo fhedza hu tshi vho pfi ndi miṅwaha mivhili vha thumbuni ya lukhohe. Vha iledzwa na u vha hone miṱanganoni na ubva kha ḽa Johannesburg. Musi zwa u iledzwa zwi tshi fhela vho vha vha tshi dovholola vha iledzwa hafhu nahone zwa vha zwi tshi khou rali lwa miṅwaha ya ṱahe, fhedzi vho vha vha tshi khou ḓiisa phanḓa na u shuma na zwigwada zwiṱuku zwa ANC na u shima vha sa vhoniwi.

Tsengo ya Zwigwevho zwa nṱha

Nga ṅwedzi wa Ṅyendavhusiku nga 1956 vho vha muṅwe wa vhathu vha 156 vhane vho fariwa vha gwevhiwa nga zwigwevho zwa nnṱha zwe zwa ḓo kunga na vhathu vha mashango ḓavha zwa fhedza miṅwaha miṱanu zwi tshi kha ḓi ambiwa. Vho-Mandela na vhaṅwe vha fariwa navho vho mbo ḓi ri vha ḓo ḓiimelela nga murahu ha musi vhane vha tea uvha imelela vha tshi ḓi rula mushumo. ANC ya mbo ḓi iledzwa mushumoni nga 1961 vho-Mandela vha mbo ḓi thoma u dzumbama vha mbo ḓi ḓivhea sa muthu ane a kona vhukuma u shavhana na mapholisa ngauri vho shavha lwa miṅwedzi ya 18. Vha tshi kona u vhonala miṱanganoni vha amba vha tshi fhedza vha ngalangala. Vha tshi kona u langa zwithu zwinzhi vha si khou vhonala na zwa u gwalaba zwine vhathu vha fanela u dzula hayani zwine nga tshikhuwa vha zwifhidza ‘stay at home’. Muṅwe wa u amba mafhungo Peter Hazelhurst o kona u amba navho nga tshenetshila tshifhinga. Hazelhurst ovha oya a hwalwa kha bada ya mavu o valiwa na maṱo zwi tshi khou itela umu ḓaḓisa. Hu si kale a ḓi wana a nḓuni, atshi tou ri u khou vhona Mandela khoyu. Mafhungo awe abva kha gurannḓa ya swondaha zwe zwa ḓo dina vhukuma vhahulwane. Ngauri vho vha vha tshi khou ṱoḓa u ḓivha uri Mandela ugai, fhedzi ha ngo vha vhudza, ngauri o fulufhedzisa uri ha nga ambi na uri ha ngo kona uḓivha uri o iswa ngafhi. Fhedzi hezwo zwithu zwo dina vhukuma muvhuso.

Rand Daily Mail

Miṅwaha ya 12 yo fhiraho vho-Prime Minister Vorster vho mmbudzisa nga ha u langa Rand Daily Mail ine nṋe ndo vha ndi musengulusi nga henetsho tshifhinga, zwi amba mafhungo ovha atshi kha ḓi vha dina. Vha mmbudzisa “mulandu ni songo ri vhudza uri vho-Mandela vha gai ngeno huna uri muṅwe wa vheiwe o amba navho na zwi bvisa kha gurannḓa ya vheiwe nga 1961?" Pholisa ḽa vho-Vorster ḽe ḽa ḓo amba navho ḽo vha ḽi songo pfa zwavhuḓi. Zwo mbo ḓi mmpha mutsiko wa u vhudza vho Vorster uri vhone vha khou pomoka gurannḓa uri yo fhiwa mafhungo nga khaladzi ya u gannḓisa. Vho-Vorster vho vha vhe minister ya wa zwa milayo nga tshenetshiḽa tshifhinga na uri zwa u tinya mapholisa zwa vho-Mandela zwo ita muvhuso tshiḓaela.

Mafhelo a Mbofholowo

Nga tshifhinga tshe vha vha vho kona ubva kha shango ḽa Afrika Tshipembe vha dovha vha kona uvhuya nga tshifhinga tsha Pan Africanist Freedom Movement Conference ye ya ḓo itelwa Addis Ababa nga ṅwedzi wa phando 1962. Vho ḓo ya na London vha ṱangana na vharangaphanḓa vhane vha vha khou lwisana a British opposition vha ya na kha Guerrilla Training, Algeria.

Vho-Mandela vho tshimbila na shango ḽoṱhe sa mureili wa Cecil Williams muraḓo wa ANC ndi kha lwendo lwavho lwa u bva Durban vha tshi khou Johannesburg he vha ḓo fhedza vho fariwa vha na William na mukwita wa mapholisa tsini na Howick, Natal. Ndi hezwo zwe vha ḓo ita uri vha fhedze vho dzula dzhele lwa miṅwaha ya 27.

Translated by Khalirendwe Nekhavhambe