K2 - Hai, hu sini Thavhani (1000 AD - 1220 AD)
Uvha hone ha vha Zhizo kha ḽa Schroda, ngudo dzo itwaho zwavhuḓi dza vha u guda nga ha vhathu kha vunḓu ḽa Limpopo, ho fhedza tshifhinga tsha ubva kha 900 uya 1000 AD. Ubva hafho, ha ḓa tshigwada tsha vhathu vhaswa vha dzhena kha vhupo, hezwi zwa ita uri vha Zhizo vha sie vhupo ho ṱanganana.
Havha vhathu vho ḓaho vho ḓa vho fara dzi khali ntswa dzo khavhiswaho nga inwe nḓila, dzine dza sumbedza uri vho vha vho kwamea nga mvelelo ya Leopard’s Kopje ye ya vha i hone kha ḽa Zimbabwe na zwinwe zwipiḓa zwa vhubvaḓuvha ha Afrika Tshipembe. Vha tumbula fhethu havho hune havha vhukati he vha ḓo hu vhidza uri K2, hune havha vhukovhela ha tshikwara tsha Bambandyanalo.
Vha isa phanḓa na u dadza vhupo lwa minwaha ya 200. Zwavhuḓi, vhuḓi K2 a hu faneli u ṱanganiswa na Himalayan peak ine yavha na dzina ḽithihi nayo. Hune ha vha thavha ya vhuvhili kha u hula kha shango u tevhela Everest. Hei K2 yo riniwa hu tshi khou tevhelwa kuitele kwavho kwa u vhala vhadzulapo vha fhethu hune ha ḓivhiwa sa Koms. Ndi zwavhudi u humbulela uri havha vhadzulapo vho vha vho tou phirimela mathomoni a Limpopo nahone uvha hone ha Ivory ndi zwone zwo kungaho vha Zhizo.
Na vhuṱanzi ha vha ngudo dza vhathu ho sumbedza uri u ḓala ha mvula nga hetsho tshifhinga zwo ita uri zwa vhulimi zwi vhe zwa ndeme.
Vhuṱanzi ha zwa Vhulimi
Nga u angaredza, mvelelo ya K2 yo vha yone khulwane u fhirisa lushaka lune lwa ḓi ṱukufhadza lwa Zhizo. Sa zwine ra ḓivhisa zwone k2 ho vha hayani ha vhathu vho no swika 1500, na hone yo swika he ya khethekanyiwa ha bva zwinwe zwipiḓa, zwine zwa ḓi tou vha miḓi ya vhuḓi.
Ho vha huna khosi ine yavha na maanda ye ya vha i tshi khou vhusa, ya vhana na vhanwe mahosi ane avha fhasi hayo na vhanwe vhalanda vhane vha shuma fhasi hayo. Vhukati ha K2 ha hula hu tshi ya matungo lune lwa swika 5 hectare, na mbalo ya ya miḓi miṱuku yo waniwa kha vhono vho vhupo. Zwi sa fani na vha Zhizo, naho zwo ralo kusi kune vho vha vha tshi dzula khakwo ho vha hu fhethu hune havha na mavu o nonaho na fhethu hune ha vha na dzi mvula kha vunḓu ḽa Limpopo.
Vhathu vha K2 vho vha vha tshi ita zwa vhulimi nga maanḓa. Vho vha vha tshi ṱavha millet, mufhoho, ṋawa,zwifhuri na mabvani, vho vha vha na dzi nngu, mbudzi na kholomo. Vho zwi ita uri zwi vhe tshipiḓa tsha zwiḽiwa zwavho. U swika he vha ita uri hezwi. Huna u humbuliwa uri vhathu vha K2 vhovha vho dzula tsini na fhethu hune havha na kholomo dzine dza kona u khethula vhathu Iron age na vhadzulapo vha Bantu uya na shango ḽoṱhe.
Hezwo vho zwivhea nahone kanzhi hu vha huna dzi nnḓu dzine dza vha dzi tshi khou mona na danga. Vha vhea kholomo vhukati ha kusi zwo vha zwi zwithu zwine zwa vhonala zwa dovha zwa vha tsumbo: na tsumbo ya zwithu zwine zwa tou vhonala ya zwa polotiki na vhundeme ha matshilo avho a ḓuvha na ḓuvha a tshitshavha tshine tsha vha na kholomo.
Kholomo dzo vha dzi tshi shuma u badela ndifho, na kha uri hu vhe na mamalo na u langa dzi khakhathi na u sumbedza ṱhonifho kha mahosi. Zwavhuḓi-vhuḓi maanḓa a munna o vha tshi vhonala nga mbalo ya kholomo dzine avha nadzo.
Dzi Mbulongo dza K2
K2, vhukati ha danga ndi hone hune ha wanala matoko, hu tshi kha ḓi vha na dzi nnḓu dzo salaho u mona na henefho. Dzi nnḓu dza K2 hu ambiwa uri dzo vha dzo ita rannḓavhula, na dzi bondo dzine dza hulungiwa nga matoko a kholomo o ṱangana na mavu. Fhasi ho vha hu tshi vha hu mavu kana vumba, ṱhanga dzo vha dzi tshi fulelwa nga mahatsi.
Hezwi ho vha hu tshi vha mushumo wa vhafumakadzi, na hone ho wanala mavhiḓa ono swika 90 havha fhethu hune havha ha vhafumakadzi. Vhanna kha hetshi tshipiḓa vho vha vha tshi vhulungwa kha danga kana nga nnḓa. Dzi mbulungo dza K2 dzo vha dzi tshi itwa huna zwithu zwine zwa khou tevhelwa.
Mivhili yo vha i tshi vhulungwa nga nḓila ine muthu a edelisa zwone o sedza hune ha bva hone ḓuvha. Vhafumakadzi vho vha vha tshi wanala vho ima kha tshanḓa tsha monde, ngeno vhanna vho awela kha tsha uḽa, hune ha vha hone huhulwane. Ho vha na mbalo ya dzi mbulungo dzi songo ḓowelayaho hune havha huna marambo adzi phukha na dzi khali dzo kwashea dzi tshi wanala, vha tshi ri zwi sumbedza zwithu zwa muya.
Madzulo a K2 o vha tshi ḓo vha o khethululwa a bva zwipiḓa zwivhili uya nga ha tshiimo tshao. Vhathu vhathihi vho vha vha tshi khou dzula vhoṱhe phanda ha vhudzulo nahone vharangaphanḓa vhane vha vha na maanḓa vho vha vha na nnḓa hune havha na danga ḽihulwane kule na dzi tsiwana. Musi vhadzulapo vha tshi khou hula, zwithu zwa vho zwa nḓowelo zwo vha zwi tshi khou ḓi vhonala.
Translated by Khalirendwe Nekhavhambe