Vhathu vha Bakoni ḽa Sterkfontein

!Kwi ine ya vha kha Cradle

©Roger de la Harpe

Uya nga ha mvelo, vhathu vhe vha thoma u wanala kha shango ndi vha Bushmen kana vha San vhane vho dzula vhukuma kha zwipiḓa zwinzhi zwa Southern Afrika lwa minwaha ya 30 000 yo fhelaho. Luambo lwavho lwa !Kwi na u oliwa ha tombo ḽavho zwina minwaha ya zwigidi (tombo ḽa kalesa ḽina minwaha ine ya swika 70 000, zwine zwa vha uri zwo oliwa kha tombo zwina minwaha ya 27 000), ndi hone hune ha vhonala uri ho thoma u dzula hone vhathu.

Ubva tsha Cradle of Humankind, hu vha fhethu hune ha kona u bveleledzwa zwa u tamba, hune havha kusi kune kwa vha na maḓi, na mavu ane avha uri o nona, azwi tshuwisi uri vhathu vha ma Bushmen vho vha vha tshi ḓo vha vha tshi kha ḓi dzula henefho. Vhuṱanzi ha hezwi unga vhuwana kha bako ḽa Kruger vhukati ha Rustensburg na Cradle of Humankind, he vhane vha ṱola zwa vhathu zwa kale vha wana matombo na zwishumiswa zwine zwa vha na minwaha ya vho 7000.

Na maoliwa a vhathu vha bushmen o waniwa kha bako ḽa Uitkomst kha John Nash Nature Reserve, ho wanala na manwe matombo o vhalaho hanefho. Vha bushmen ho vha hu vhone vha koni vha Late Stone Age technology, fhedzi minwaha ya 100 yo fhiraho hu tshi swika vha Bantu.

Havha vhathu ho vha vha vha tshi vho sokou pfuluwa lwa minwaha ine ya swika zwigidi, vho vha vha tshi vha vho fara zwithu zwiswa ubva kha middle east, u fana na zwa u lima, kholomo dza u lima na u kona u smelt na forge iron. Hezwi zwi vha zwi tshi khou kona u vha fhambanya kha vha bushmen vhe vha vha vha sina madanga avho.

Ntu kha Cradle

©David Fleminger

Dzina ḽa ‘Bantu’ zwi bva kha luambo lwa midzi (Ntu) hune vhanwe vhathu vhane vha vha hone Afrika Tshipembe vha kha ḓi luamba, naho zworalo vho mbo ḓi thoma u ḓi khetha vha bva zwigwada munwe na munwe afara mvumbo yawe. Vha Nguni (Swazi, Zulu na Xhosa) vha ṋanga u dzula tsini na maḓi, vha di dzudzanya uya nga zwithu zwiṱuku zwine vha zwi vhidza uMisi (miḓi) hune vho vha vha tshi vhusiwa nga mahosi.

Vha sotho ho katelwa na Tswana na vha Pedi), vha ya vha dzula hune havha uri ho ḓalesa mahatsi he vha ḓo bva miḓi ine ya swika 60. Vho vha vha tshi funa u dzula vha vhanzhi u swika kha vhathu vha 15 000, vha tshi funa u langiwa nga zwa democratic.

Nga vho 1500AD, miraḓo ya Sotho/Tswana vha pfuluwa vha ya kha Cradle of Humankind vha thoma u ḓi pfa vhahayani. Ho no wanala tshaka mbili ndi BaPo na Kwena ba ka Mmatau, vha dzula henefho vha tshi ṱhogomela mbudzi dzavho na kholomo, ho wanala na dzi bodo fhethu hunzhi kha Cradle of Humankind. Lwa minwaha yo fhelaho ya 100, havha vhathu vho vha vha tshi dzula nga mulalo na u bvelela.

Translated by Khalirendwe Nekhavhambe