Vanhu vale Mabakwini ya Sterkfontein

!Kwi eka Cradle

©Roger de la Harpe
Kuya hi ndzhavuko, ntlawa wa khale lowu vonakaka eka misava akuri ma Bushmen kumbe San, lavanga tshama eka swiphemu swotala swale Dzongeni wa Afrika kuringana kwalomu ka 30 000 wa malembe lawa ya hundzeke. Ririmi ra vona ra !Kwi xikan’we naku tsala tsala ka vona e maribyeni switlhelela endzhaku kuringana malembe ya magidi-gidi lawa ya hundzeke (ribyi ra khale kutlula hinkwawo leri tsariweke rina 70 000 wa malembe naswona baku ra khale swinene leri pendiweke rina 27 000 wa malembe hi vukhale), leswi endlaka leswaku e Dzongeni wa Afrika kuva kona laha nhluvuko wa ximanguva lawa wunga sungula kona.
Kusukela eku sunguleni ndzhawu ya Cradle of Humankind yitame yiriyona yingava na mphakelo wa kahle wa swiharhi, yiva na swinkobyani swa mati yotenga na misava leyinga nona, aswilavi vutlharhi kulava ku twisisa leswaku rixaka ra ma Bushmen ari tshama eka ndzhawu liya. Vumbhoni bya leswi byikumeka eka baku ra Kruger Cave, exikarhi ka Rustenburg na Cradle of Humankind, laha ti archaeologists vanga kuma maribye nba switirhisiwa leswingana kwalomu ka 7000 wa malembe hi vukhale. Switirhisiwa swa ma Bushmen swikumekile eka baku ra Uitkomst e ntangeni wa John Nash Nature Reserve, na swivatliwa swa maribye swin’wana swikumekile eka ndzhawu liya.
Ma Bushmen ava famba mahlweni hiku vatla maribye no tsala eka wona, kambe kwalomu ka 1000 wa malembe lawa ya hundzeke, leswi swifikile nale Dzongeni wa Afrika loko kufika Bantu. Tinxaka leti atita hiku famba atiri ku tshuneleni kantsongo ntsongo kusuka ekaya ka tona e West Africa kuringana magidi-gidi wa malembe, naswona vate na thekinoloji yintshwa yo huma e Middle East, tani hi vurimi, ku fuwa tihomu na vuswikoti byo n’okisa no petsa nsimbhi. Leswi aswiva hambanyisa na ma Bushmen lava avata hiku famba lava avangari na mintlhabi ya tihomu ta vona.

Ntu eka Cradle

©David Fleminger
Vito ra ‘Bantu’ risukela eka ririmi ra (Ntu) leri tinxaka totala ta Afrika taha ritirhisaka eka xiave xokarhi. Loko vata tshamiseka e Afrika Dzonga, hambiswiritano, vasungule kutilulamisa kuya hi tinxaka tohlawuleka, van’wana na van’wana na mavulavulelo ya vona na ndzhavuko wa vona. Va Nguni (Swazi, Zulu na Xhosa) va hlawurile kuya tshama ekusuhi swinene na lwandle, laha vanga fika vati akela miti yavona leyintsongo laha ava fumiwa hi tihosi na tindzhuna. Va Sotho (ku katsa va Tswana nava Pedi), hile tlhelo lerin’wana, vaye vaya tshama exikarhi ka tiko laha kunga tumbuluka kutlula 60 wa tinxaka nxaka. Va hlawurile kuva vatshama hi miganga leyikulu yaku fikela kwalomu ka 15 000 wa vanhu, kasi mafumelo yavona yave ya xidimokirasi.
Hi 1500AD, swirho swa rixaka ra vaSotho/Tswana swirhurhele e ndzhawini ya Cradle of Humankind laha vanga ku hundzula kaya ra vona. Kuvile na tinxaka timbirhi letikulu letinga kumeka, va BaPo na Kwena ba ka Mmatau, naswona kuna masalela ya laha aku hisiwa kona tinsimbhi, swivala leswi endliweke hi maribye swa timbuti na tihomu xikan’we na ndzhawu yo hlawuleka leyi aku vumbiwa kona swikhuwani yikumekile eka tindzhawu totala e Cradle of Humankind. Kuringana madzana dzana wa malembe, tinxaka leti ti hanyile vutomi lebyi rhuleke naku humelela.

Translated by Ike Ngobeni