Ufha Mbudzi Zwiḽiwa

© Marinda Louw

Mbudzi ndi tshifuwo tshine tsha ḓivhea kha zwa u fuwa na hone tshine tsha kona u ḓi palela zwiḽiwa unga kona u i vhona maḓakani ina zwinwe zwifuwo zwine nazwo zwa kona u ḓi palela u fana na kholomo. Hu tshi khou ḽiwa maṱari ane abva kha miri kana zwiṱaka. Zwine zwa amba uri adzi lwi na kholomo dzi tshi khou lwela zwiḽiwa.
U tshi nga engedza nḓowelo ya u ḓipalela u i thusa kha u fhungudza zwiṱaka maḓakani, fhedzi zwi ya vhanga u u kaṋeswa. Mbudzi nnzhi dzine dza dzula mahayani u fana na dza mvelo adzi fhiwi grain na luthihi dzi tou ḓipalela, u ḓala ha mafhi ahone hu vha fhasi nga maanḓa.
Uri dzi kone u bveledza mafhi manzhi dzi ṱoḓa pfushi yo kalulaho. U fha mbudzi dza mafhi, mbudzi dza ṋama na mbudzi dza fibre dzi ya ṱoḓa ration yo khetheaho zwi tshi khou bva kha tshikhala tshau bveledza.

Nḓowelo ya Kuḽele

©Marinda Louw
Mbudzi ndi phukha dzine dzi ya ḓi pfa vhukuma na nḓowelo ya kuḽele i songo ḓoweleyaho. Adzi ḽi zwiḽiwa zwine zwa vha uri zwo tsuka kana zwine zwa khou nukha na u ḽa zwo thabaho kana zwa kale. Zwiḽiwa zwa mbudzi zwi fanela uvha zwa vhuḓi na hone zwo kuna zwo vhewa kha tshithu tsha vhuḓi wa dzudza zwa u ḽela zwo kona nga u bvisa zwo salaho. Arali u tshi khou dzi fha furu i fanela uvha yo dzula zwavhuḓi kana yo ima kha muri kana kha dzi mbondo mbudzi dzi nga lumba dza ḽa dzi legume dzine dza vha dzo ḓala nga protein u fhira mavhele na mufhoho kana silage.
Unga renga zwiḽiwa zwine zwa vha zwa vhuḓi zwine wa nga kona u zwi swikelela wa zwi vhea zwavhuḓi u tshi khou shavhisa kha ḓuvha na mvula.
Unga hwalela furu nga zwifhinga zwa musi hu tshi khou na dzi mvula wa ya wa i vhea u itela musi une ha vha na gomelelo.
Arali u tshi khou dzi fha mahatsi na zwinwe zwa zwimela zwi fanela u thoma zwa soṱiwa usa dzi fhe zwo tou ralo. U fanela u ṱanganisa zwiḽiwa zwavhuḓi u shavhisa uri mbudzi dzi songo tou ṋanga zwine zwa vha uri zwi khou ḓifha fhedzi musi dzi tshi khou ḽa. Uri zwi dzule zwi zwitete zwiḽiwa zwine zwa vha uri ndi zwa ḓuvha ḽithihi ndi zwone zwi zwoṱhe zwine zwa fanela u ṱanganiswa u songo tenda zwiḽiwa zwi tshi vha zwa kale kana zwa sina. U ḓivhisa zwiḽiwa zwiswa zwi fanela u itwa nga zwiṱuku nga zwiṱuku nahone zwi dzhie vhege.

Energy na Protein Zwine zwa Toḓea kha Mbudzi

©Marinda Louw
Carbohydrates na fats zwoṱhe zwi ya fha maanḓa. Maanḓa avha atshi khou ṱoḓiwa uri i hule, i bebe na u kona u konḓelela malwadze na zwilumi. Mbudzi dzi ya ṱoḓa na protein. Protein i ya vala dzi cele kha muvhili ya thusa na kha u alusa, na uri vhulwadze vhu si dzhene, na musi yo ḓi hwala na musi i tshi khou bveledza mafhi.
Zwinwe zwa ndeme kha zwiliwa zwa mbudzi ndi maanda ane a ambiwa sa TDN = total digestible nutrients.
Zwiḽiwa zwoṱhe zwine mbudzi ya vha yo zwiḽa nga ḓuvha zwi kaliwa nga DMI. Zwiḽiwa zwo omaho zwi ya bva na kha tshiimo tsha mbudzi nahone zwi ya ḓifha. U panga na zwiḽiwa zwi dala kha zwiḽiwa zwa mbudzi ndi zwithu zwine zwi tea u itwa kana u khou bveledza ṋama kana mafhi.
Mbudzi dza mafhi ndi dzone dzine dza funa zwiḽiwa zwidala u fhira dza ṋama, zwino zwidala zwi fanela uvha hone. Arali hu sina pfulo u nga ṱavha zwimela uya nga u fhambana hazwo na miri miṱuku fhethu ho fhambanaho.
Zwiḽiwa zwine zwa vha zwo ḓala nga mavhele, barley, brewers' grains na cottonseed oil cake meal. (Brewers grains ndi zwine zwa vha zwo sala hu tshi khou itwa mahafhe. Naho barley hu yone grain khulwane ine ya shumiswa kha u ita halwa, wheat, maize, rice, sorghum na millet zwi ya shumiswa.)
Zwiḽiwa zwa mbudzi zwine zwa vha zwo ḓala nga protein ndi fishmeal, soya bean meal, cottonseed oil na grain ya halwa.
Zwine vha lafhi vha hana zwone: Nḓivho ndi ya zwa pfunzo na ufha vhathu vhuṱanzi azwi faneli u dzhiwa unga zwo ambiwa nga dokotela. Nḓivho hei ayo ngo ḓela uri ni litshe mishonga ya dokotela ni shumise hezwi.

Translated by Khalirendwe Nekhavhambe