Tshaka dza Zwiḽiwa zwa Mbudzi

Zwiḽiwa zwa Mbudzi zwi Wela kha Zwigwada Zwiraru:

©Marinda Louw

Roughage – zwo ḓala nga fibre, azwi zwi konḓi u gaya, na u ḓura azwi ḓuri u fana na zwinwe. Dzi bva dzi nzhi, u fana na mahatsi, furu, lucerne, pfulo maṱari na zwimela.
Concentrates – dzi pfushi dzi ya wanala u fhira kha roughages, nahone zwi ya ḓura.
Supplements – hafha hu vha huna dzi vitamin na dzi mineral, zwi wanala kha zwithu zwine zwa vha zwiṱuku uri hu kone u vhona uri pfushi dzoṱhe dzo dzhena.

Roughage kha Mbudzi

©Arthur Chapman

Roughage ndi zwiḽiwa zwinwe na zwinwe zwine zwa vha zwo ḓala fibre zwine zwa nga, soybean na oat hulls, tshaka dzoṱhe dza u ḓi palela. Zwiḽiwa zwi vha zwi na fibre hu sini roughage. Zwiḽiwa zwa grain zwi vha zwi sina roughage u fhira zwine zwa vha zwo wanala pfuloni zwine zwa vha 100% roughage.
Mbudzi inga kholomo ṱhukhu ya mafhi, kha thumbu na hone i fanela u wana roughage yo teaho uri i kone u gaya. Roughage ndi tshinwe tshiḽiwa tshihulwane vhukuma kha mbudzi. Arali i siho, mbudzi dzi ya fa. Mbudzi dza mafhi dzi ṱoḓa fibre kha thumbu ine ya vha ya vhuḓi na zwine zwa vha zwo linganela uri i kone u bvisa mafhi. Arali u tshi khou fhungudza fibre kha ya tsadzi zwiita uri na mafhi asi ḓale. Arali huna roughage yo linganaho kha mbudzi zwi ya thusa uri dzi ḓo wana pfushi yo fhelelaho hanefho khayo khamusi hu nga tou bala dzi mineral na dzi vitamin.
Zwithu zwi sa ḓuri ndi u tou ḓiitela roughage, nga maanḓa arali zwiendedzi zwi tshi khu ḓura. Uḓo vhulunga tshelede na u kona u wana zwithu zwine zwa vha zwa maimo a nṱha. U fanela u dzi vhea. U fanela u i vhea zwavhuḓi u fana na furu u itela musi huna gomelelo. Sa tsumbo, u nga kona u ṱavha mahatsi ano nga rhode tshilimo wa ṱavha dzi oats vhuria. Hezwi zwi ya ḓisa maanḓa fhedzi zwi vha zwi fhasi kha protein, nga maanḓa musi tshimela tshi tshi vho hula. Lucerne, cowpeas na dzinwe dzi legume ndi dzone dzine dza vha tshiko tsha protein.

Zwiḽiwa zwa Concentrate kha Mbudzi

Concentrates ndi tshiko tsha zwiḽiwa zwine zwa nga engedzwa kha uḽa roughage. Nga maanḓa arali i ya maimo a nṱha na u ḓifha i tshi ḓifha hu nga ṱoḓea concentrate ṱhukhu i fhirisa fhethu hune roughage ya vha iya fhasi na u ḓifha isa ḓifhi. Mbudzi inga isa phanḓa na uḽa dzi roughage sa pfushi ya dzo nga u shumisa muvhili wa dzi fat, fhedzi musi tshifuwo tshi tshi khou bveledza mafhi kana u hula ndi khwine uri tshi fhiwe zwiḽiwa zwa concentrated. Concentrates unga dzi khethekanya dza bva zwigwada zwivhili:
Hune ha bva maanḓa – mavhele na dzi grain
Tshiko tsha protein - fish meal, soybean oil cake meal, sunflower oilcake meal, groundnut oilcake meal, cottonseed oilcake meal, na zwinwe.
Kanzhi hezwi zwithu zwi vha hone uri hu kone uvha na pfushi ine yavha yo tendelwa. Concentrates dzi ya ḓura, zwino dzi fanela u iledzwa ngauri dzi ya fhedza na tshelede. Dzi rengwa kha vha rengisi vha zwiḽiwa fhedzi vhorabulasi vha nga kona u ḓi itela. Ndi zwavhuḓi u wana muḓivhi wa zwa mutakalo musi u tshikhu ṱoḓa u ita zwi thusa uri u kone u ṱanganisa dzi pfushi dzine dza vha uri dzo tea. Tshinwe tshifhinga ndi zwavhuḓi uri u tou ya u yo renga u fhira u tou ḓi ṱanganisela.

Zwiḽiwa zwo Fhelelaho zwa Mbudzi

Zwi ya konḓa u tou fha mbudzi zwiḽiwa zwine wa nga ri dzi pfushi dzoṱhe dzi hone kha zwiḽiwa zwoṱhe: roughages, concentrates, vitamins na minerals zwo ṱangana zwoṱhe. Zwi vhidziwa "Total Mixed Rations" (TMR). Zwiḽiwa zwo fhelelaho zwi fanela u fhiwa mahala uri dzi kone uḽa uya nga hune dza funa hone. Naho zworalo dzine dza vha dza ḓaka dza mafhi dzi nga ṱoḓa maanḓa o fhiraho nga ḓuvha khamusi 4 liter ya mafhi nga ḓuvha.
Ufha mbudzi zwiliwa zwo fhelelaho zwi nga thusa nga maanḓa vho Rabulasi nga maanḓa havho vhane vha sa kone u ḓiitela zwiḽiwa. Zwinwe zwine zwa konḓa nga mbudzi ndi zwauri vha nga ṋanga uḽa tshithu tshihihi kha TMR, tshine tsha ḓifha. Hezwi zwi amba uri zwi nga itea dzi sa ḽe zwiḽiwa zwo teaho kana usa ḽa roughage yo linganelaho zwine zwa nga ḓisa kha vhulwadze ha acidosis. (Acidosis vhu vha hone arali mbudzi i tshi khou ḽesa grain nnzhi hu sina dzi fibre nzhi, hezwi zwiita uri thumbuni hu sine.)

Translated by Khalirendwe Nekhavhambe