U Thoma ha Mabako a Sterkfontein

Tshivhumbwa tsha Palaeontology

©Jacques Marais

Musi hu saathu vha Palaeontological icon ha hu tshi u ḓivhiwa na nga vhabva nnḓa, bako ḽa Sterkfontein, ḽo vha ḽi tshi vha ḽo valea na u ḓivhea ḽi sa kho ḓivhea, ḽo dzumbama fhasi ha bulasi ḽa Swartkrans mulamboni wa Bloukrans kha Cradle of Humankind. Nga tshenetsho tshifhinga, ho vha hu sa tou vha na zwinzhi zwine wa nga zwi amba ngaḽo nga nnḓa ha vhafuwi vho no dzula vho lala na zwifuwo zwo lalaho. Zwithu zwo vha zwi tshi khou ḓa u shanduka ngauri kha tshikwara ho vha huna musuku.
Muvhigo wa u thoma nga ha u musuku Witwatersrand basin wo vha hone nga 1852, musi mineralogist wa british ane apfi John Henry atshi ḓivhadza nga ha u wana kha bulasi Paardekraal (line nga murahu lo mbo ḓi vha Krugersdorp nga murahu ha kona uvha Mogale City).
Nwaha u tevhelaho, Pieter Jacob Marais (mutshutshisi wa u tou thoma Afrika Tshipembe) na ene a tshi wana musuku Jukskei na Crocodile Rivers, vhubvaḓuvha ha Joburg. Fhedzi ahuna na muthu na muthihi we aḓo wana lupfumo lwe lwa vha lwo dzumbama mavuni, nga vhuhulu ngauri huna nḓivho ya uri musuku lu wanala maḓini. Nga 1874, Henry Lewis na ene o wana musuku tsini na mulambo wa Blaaubank hune ha vha tsini na zwine zwa ḓo vha ḓorobo ya Magaliesberg na Nil Desperandum Co-operative Quartz Company vha kona u thoma u ḓa – company ya u thoma ya zwa maini ye ya do shuma vhukuma Witwatersrand.
Hafhu na nga 1881, ha wanala zwikwara Kromdraai kha Cradle nga murahu ha minwaha miṱuku vha Kromdraai Gold Mining Company ha kona u sikiwa, tshipiḓa tsha bulasi tsha kona upfi ndi fhethu ha ugwa ha tshitshavha.

Tshithu Tshihulwane Tshine tsha vha tshi tshi khou Tshimbila nntha ha Madi

©David Fleminger

Nga 1886, ha kona u tumbulwa Main Reef ha kona uvha na tshivhalo tsha mimaini ya musuku ya Blaaubank na Kromdraai zwi tshi vhonala zwi sa tou vhalea zwavhuḓi. Nga 1912, maini wa musuku hangei Cradle yo vha yo no valiwa nga 1912. Namusi dzoṱhe dza kale dza Blaaubank gold mine na Kromdraai gold dzo vulea u itela tshitshavha na uri hu nga dalelwa.
Fhedzi mimaini yo isa phanḓa kha uvha na mushumo muhulwane kha cradle, ngauri na musi arali matombo asina musuku, o vha atshi vha na zwithu zwine zwi ya todea u shuma kha zwa mimaini nga vha Witwatersrand: lime, alkaline, lime yo vha i tshi shuma hu tshi khou itwa semennde, na kha ḓaka ḽa MacArthur musi hu tshi khu bikiwa musuku, hune iya kona u linganisa cyanide acid ine yavha uri ina maanḓa ine yo vha i tshi shuma u ola musuku wo nakaho ubva kha matombo.
Mashudu mavhuya vhunzhi ha matombo kha cradle o vha atshi vha ana dzi limstone khulwane, ine ya nga fhisiwa nga Kilns uri i kone u bveledza lime yo omaho hu tshi khou itelwa mi maini. Hezwi zwo fha vhupo hovhu tshikhala tsha vhuvhili tsha u bvelelela, nahone ḽinwe ḓuvha nga 1896, mushumi wa lime ane avhidziwa Guglielmo Martinaglia a vula ndila ine ya tou vhonala sa bako a i vhidza Kromdraai.

Bako ḽa Kromdraai

©Roger de la Harpe

Lwa minwaha ine ya tevhela, bako ḽa Kromdraai (ḽine nga murahu ḽo vhidziwa Sterkfontein) na manwe mabako nga tsini vhathu vho mbo ḓi thoma u wana hone limestone. Matombo mahulwane o vha tshi khou kwashea ubva bakoni aswa kha kilns, atshi khou tshinyadza zwithu zwine zwa vha na mushumo zwa kale. Mutshu we athoma u vhona hezwi ndi vha geology vho-David Draper, vhe vha ḓdo thoma u amba uri mabako a Kromdraai ndi a geology khulwane nahone a fanela u tsireledzwa kha vha mimaini.
Ri tou livhuwa uri vhanwe vho thetshelesa ha mbo di thoma u tsireledzwa, na madzivha ane avha uri a fhasi. Naho zwo ralo zwa mimaini zwo ḓiisa phanḓa hunwe na hone zwa vha hone lwa minwaha. Namusi arali na ya u dalela bako ni do vhona zwithu zwo vhalaho zwa stalactite zwine zwi vhonala zwo gwiwa vhukuma nga vhathu vha minwaha yo fhiraho.

Zwa u Gwiwa Fhasi ṱoḓa u Vhoniwa Divhazwakale ya Vhathu

Naho hu tshi khou ḓiita zwa u gwiwa vhathu vho thoma u vhona zwithu zwa kale zwi tshi khou wanala henefho mune wa fhethu henefho vho-Mr. Cooper, vho vhuya vha tou vula na vhengele la tie hune vha vha vha tshi khou rengisa zwithu zwa kale sa crumpets, guano na zwithu zwa kale kha vhathu vha vhaeni nga 1935. Trevor jones o wana zwithu zwine zwa mangadza zwa ṱhoho bakoni avha na lutamo lwa zwishumiswa zwa GWH Scheepers na H le Riche, we aḓo kwama muzwini wa zwithu zwa kale vho-Robert Broom. Musi vho Broom vha tshi dalela bako nga 1936 vha ṱavhanya vha vhona Palaeontological zwine zwa vha zwa ndeme kha vhupo vha vhudzisa muhulwane uri a sedzese zwithu zwine zwa nga vha zwi zwa kale. Hezwi zwo isa kha u waniwa ha dzi hominid dza ndeme. Nga 1947 ha waniwa landmark ya Mrs. Ples.
Fhedzi nga nnḓa ha hezwi zwithu zwa kale zwine zwa vha uri zwo waniwa kha vhupo, Strekfontein ho vha hu hone fhethu hune ha nga gwiwa hu tshi khou ṱoḓiwa zwa ḓivhazwakale ya vhathu na ufa ha Robert Broom nga 1951 zwo ḓisa nḓaḓo kha bako. Nga hetsho tshifhinga ho vha huna u konḓelwa kha u wana thikhedzo ya zwa masheleni na muvhuso wapo wo vha u songo sumbedza uri unga thusa nga masheleni. Hezwi zwo ḓo sia bako ḽi tshilitshedziwa.
Zwo vha tou vha hone nga murahu ha u shuma vhukuma ha Philip Tobias wa gudedzi ḽa Witwatersrand zwa vho ita uri bako ḽi dzule ḽo vulea, nga 1966, muṱa wa ha Stegmann wa thusa uri hafha fhethu hu vhe ha gudedzi ḽa Witswatersrand uri vha kone u shuma mishumo yavho.

Fhethu ho Pfumesaho ha Lifhasi ha Hominid

Wits University, hune ha kha ḓi langa shango leneḽo na ṋamusi, vho mbo ḓi vula ṱano ḽituku vha thola vho alun Hughes sa muthu wa u lavhelesa wa u tou thoma (we aḓo tevhelwa nga Ron Clarke nga 1992) nahone ha tou vha fhethu huhulwane vhukuma kha ḽifhasi ha Hominid. U swika zwino Sterkfointein ho no wanala zwithu zwine zwa swika 700 zwa hominid kha zwanḓa zwa Palaeo-anthropologists, ha kona uvha fhethu ho pfumesaho kha ḽifhasi ha zwa Hominid. Zwazwino zwithu zwa kale zwo waniwaho nga Broom na Robinson zwi hone kha ṱano ḽa Transvaal, ngeno zwakale zwo waniwaho nga Tobias, Hughes na Clarke zwi wanala Wits. Huna fulufhelo ḽa uri vha ḓo wana nḓila ya u humela murahu Sterkfontein hune dza nga tou vhewa uri munwe na munwe a koneu vhona.

Translated by Khalirendwe Nekhavhambe