Hupfi wo ḓala vhukuma nga minerals, vitamins na amino acids nahone wo dalesa vhukuma mahayani kha ḽa Afrika Tshipembe. Murudi (Cleome gynandra) u dovha wa ḓivhiwa sa oorpeultjie (tshivhuru), lerotho (nga Sepedi na tshiSesotho), murudi (nga Tshivenḓa), rirudzu, bangala (Xitsonga) na Ulude (nga isiNdebele) nahone hu ambiwa uri vhubvo ha hone ndi maḓakakani a Afrika na south east Asia.
Cleome gynandra u ḓivhea vhukuma sa muroho fhedzi mashaka ahone Cleome monophylla na Cleome hirta (ndi tshimela tsha ngade) zwi shumiswa nga zwifhinga.
Murudi wo ḓala vhukuma Namibia uya Limpopo nahone u dzhiiwa sa tsheṋe, nahone u sa tou ṱavhiwa hunzhi u wanala kha mavu ane a vha uri o limiwa sa mahayani murahu ha dzi nnḓu. U ya dovha lwa rengiswa dzi nḓilani.
Murudi ndi mushonga, unelwa hula vhukati ha 0,5 m na 1,5 m u lapfa. U na maveve kha tsinde, na maṱari ane avha uri o farana, na midzi milapfu, na ṱhoho ine ya vha na maluvha manzhi, zwine zwa tou nga dzina ḽa luisimane. Ndi tshimela tshine tsha vha na matavhi ane anga thanda. Zwine zwa ḽea vhukuma khawo ndi maṱari na ṱhodzi dza hone.
Dzi ṱhoḓuluso dzo itwaho kha ḽa India dzo sumbedzisa uri Murudi u ya lafha u zwimba, free radical scavenging, anticancer na antidiabetic compounds. U ya kona na u tsireledza kha zwikhokhono repels aphids, thrips na diamondback moth, zwine zwa tou vha khombo kha khavhishi.
U Tavha Murudi
Murudi u ṱavhiwa nga mbeu uya kona u tshila kha mutsho une wa vha vhukati ha 18℃ na 25℃. A u funi mavu avumba, mutsho wa u rothola na mirunzi. Mbeu i fanela u ṱanganiswa na ratio ya 1:10 na mavu o omaho wo ṱavhiwa fhethu hune havha uri ho tsa 30 cm - 50 cm kule na kule. Zwimela zwi nga siana 15cm kule na kule. Naho u tshi konḓelela gomelelo u hula zwavhuḓi u tshi khou sheledzwa zwavhuḓi, luraru kha vhege kha mavu a muṱavha, luthihi kha vhege kha mavu a vumba. Mutsiko wa maḓi u fhungudza u ḓala ha maṱari.Murudi uvha wa vhuḓi kha mavu matete, mavu ane avha uri ndi avhuḓi na u engedza pfushi zwi ya engedza u ḓala hawo. Naho zwo ralo nitrogen ine ya vha nnṱha inga ita uri tsinde ḽi si tsha bveledza. Musi u tshi khou shela manyoro ane akha ḓi vha matete a khuhu kana a nguluvhe, u fanela u shumisa bakhethe ḽa 10-liter kha vhupo hune havha uri ho vulea 20cm na u lapfa 15cm. U fanela u ṱanganisa manyoro kha mavu zwine zwa vha zwo lapfa 5m. U fanela u shumisa zwine zwa eḓana na kha a kholomo. U fanela u ṱanganisa manyoro na mavu, maḓi wa lindela maḓuvha 14 u saathu ṱavha.
Murudi u ya vha na vhuthada arali huna mbambe ya tsheṋe na zwikhokhonono zwo no nga sa snails, nematodes na insects, fhedzi maswina a hone mahulwane ndi beetles na hurricane bugs, ine ya dovha ya ḓivhea sa Bagrada kana painted bugs. Plant garlic, Nyala kana parsley tsini na murudi u itela u fhungudza u anwa.
Hu fanela u ṱuṱuwedziwa maswina a mupo: makumba a Bagrada dzi ḽiwa nga dzi wasps ṱhukhu. U ṱanganiswa ha phiriphiri, tshisibe, garlic na paraffin zwo vhonala zwi tshi shuma u lwa na Bagrada bug zwi thusau dzi bviswa kha ṱhukhu.
Murudi u a wisa nga zwikhokhonono zwine zwa nga dzi nzie. U kaṋa maṱari zwi thoma nga murahu ha vhege dza rathi tsho thoma u mela nahone i kaṋiwa tshilimo nga murahu ha dzi mvula dza u thoma u swika Tshifhefhe. Maṱari anga kiwa musi tshimela tsho no hula u swika kha 15cm uya nnṱha. Maṱari aya ḽiwa a matete, unga a vhilisa wa aḽa sa spinach.
Zwine vha Lafhi vha Hana Zwone
Nḓivho ndi ya zwa pfunzo na ufha vhathu vhuṱanzi azwi faneli u dzhiwa unga zwo ambiwa nga dokotela. Nḓivho hei ayo ngo ḓela uri ni litshe mishonga ya dokotela ni shumise hezwi.
Translated by Khalirendwe Nekhavhambe