Nzulelo ya Midi
Midi ndi yone ine ya kona u ita vhutshilo ha sialala ha ma Zulu, ine ya vha i vhukati ha mudi (midi ine ya vha iya nga nnda). U swika nga tshifhinga tsha zwino hune mudi wa vha na thoho ya mudi, ane avha na vhafumakadzi vhawe, murathu wawe na mukomana, na vhafumakadzi vhavho na vhana, kha dzinwe nyimelo uya kona u wana na vhanna vha vhathannga vhane vha vha uri vho mala na vhasadzi vhavho na vhana.
Nga mulandu wa tshikhuwa zwithu zwine zwo vha zwo dzulisa zwone kale zwo no fhungudzea, midi ya zwino yo no vha mituku i tshi ya, hune kanzhi wa wana hu munna muthihi ana mufumakadzi muthihi kana vhavhili na vhana. Kale uya nga ha sialala, midi ya nga nnda ho vha hu tshi vha hone vhukati, hune ya kona u vhonala vhutshilo vhune ha vha uri ho fhelela.
Mudi munwe na munwe wo vha u tshi vhana kholomo dzawo na u vha hone ha mafhi, na masimu hune ha kona u wanala hone zwiliwa zwine zwa do liwa nga vhathu vha henefho mudini. Nzulelo ya, mudi zwo vha zwi tshi fana u mona na tshitshavha tsha ma Zulu tshothe uya nga tshiimo tsha vhafumakadzi nga u fhambana hazwo. Tshiimo tsha vhafumakadzi vha vhasiwana tsho vha tshi tshi fhambana nga ndila ine vho maliwa ngayo, mufumakadzi wa u thoma (inkosikazi).
Na khosi na mahosi ane avha a ndeme, na mufumakadzi muhulwane, ane kanzhi zwa konda uri hu vhe ene we athoma u maliwa, o vha tshi nangiwa ho tevhelwa tsivhudzo ya khosi nga murahu ha musi ono hula tshi vho tendelwa u ambara isicoco (rinngi ya thohoni) Mudi wo vha u tshi vha una nndu dza randavhula dzine dza vha dzo sedzana na dubo lwa east, dzi nndu dzi vha dzi fhasi hu tshi khou itelwa uri khosi i dzule nntha hune ya kona u vhona zwavhudi vhalanda vha fhasi hayo.
Vhukati ho vha hu tshi vha na danga la kholomo (isibaya) hune kholomo dzo vha dzi tshi edela hone vhusiku, ha vha na mulindi une wa vha wo gwiwa hune ha dzula mavhele. Danga li vha lo itwa nga matanda arali hu sina matanda vha ita nga matombo. Danga la kholomo li dzhiwa sa thembeleni ya mudi: ndi fhethu hune hu kha di tendiwa na namusi uri ndi fhethu hune mimuya ya vha fhasi ya wanala hone, hune ndi ngazwo vha tshi kona na uya u rerela midzimu ya vho hone.
Hafha ndi hone hune ha itwa hone zwithavhelo na dzi ndivhuwo dza zwine zwa vha zwo wanala. Kale vhafumakadzi vho vha vha sa tendelwi u dzhena dangani la kholomo, na mufumakadzi ane a vha uri asi nwana wa mudini, nga nnda ha musi hu tshi tou vha na mishumo yo khetheaho. Naho zwo ralo nga tshifhinga tsha centuary ya vhu 20, mushumo wa uri vhanna vha tuwe vha yo toda mishumo kule na haya zwo ita uri vhafumakadzi vha dzhie mishumo ya vhanna vhavho mahayani ya zwifuwo.
Uya nga ha sialala muthu munwe na munwe vho vha vha tshi fhata madzulo vhukati ha luhura lwa danga na nga nnda ha mudi, hune nga nnda kanzhi ha vha hu tshi vha huna muri wa Acacia une wa vha na mipfa mulapfu wo vha u tshi tavhiwa u tshi khou itela u tsireledza vhane vha nga vha vha tshi khou toda u thasela midi.
Hune ha Dzula Khosi
Mufumakadzi wa khosi o vha atshi dzula kha madzulo akhosi, nntha ha mudi muhulwane, hune havha ho sedzana na khoro. Nwana wawe muhulwane, uya nga ha sialala zwi kha di vha zwo tou ralo, ho vha hu tshi vha ene ane ado dzula tshiduloni tsha khotsiawe musi vha tshi lovha. U dovha hafhu avha na vhuimo vhuhulwane hu tshi diwa kha zwithu zwa vhurereli.
Nga dubo lwa tsha ula la mudi musi u tshi khou fhedza u dzhena hu ya kona u vha na nndu ya mufumakadzi wa vhuvhili (igadi),ane a aita mishumo ya mufumakadzi muhulwane wa khosi.
Munwe wa mushumo muhulwane wa we ndi u beba mulaifa arali mufumakadzi wa dzekiso anga balewa. Kha tsha monde ho vha hu tshi vha na nndu ya wa vhuraru (ikhohlo) ane avha na tshirunzi tsha vhuvhili kha mudi. Uya kha khosi hoyu o vha tshi vha ene mufumakadzi we athoma u maliwa. Ndi ene muthu we asika tshipida tshihulwane tsha mudi (amabibi) vho vha vha tshi diimisa kha madzulo a musanda.
Nzulelo ya Duvha na Duvha
Mudi wa sialala wa ma Zulu wo vha u tshi langiwa nga milayo mihulwane vhukuma na mikhwa. Naho munna atshi nga vha na vhafumakadzi vhanzhi, ho vha hu tshi di vha na dzi khakhathi na u tshivhana, sa vhunga vhothe vho vha vha tshi vha vho diimisa. Munwe na munwe o vha tshi vha na nndu yawe, masimu awe na kholomo dzawe.
Mirado yothe ya mudi yo vha i tshi vha na fhethu hayo, fhedzi vhuimo havho vhuya shanduka musi vha tshi khou hula. Muselwa atshi thoma uvha tshi khou langiwa nga mazwale wawe, aswika hune avha mme ene mune, u swika atshi vha muthu ane a thonifhiwa kha tshitshavha. Muthannga u thoma nga u lisa mbudzi akona u lisa kholomo.
Ubva hafho uya kona uvha munna muhulwane avha na vhudifhinduleli ho khetheaho, nahone u swika hu tshi tshinyadziwa muvhuso wa maZulu nga 1879, ho vha huna mishumo ya vhusole. Muthu munwe na munwe huna zwikhala zwine avha uri uvha o fhira khazwo, ahuna na tshithihi tshine wa nga dzhena khatsho hu songo vha na u lugisela na u itelwa mushumo wahone.
Translated by Khalirendwe Nekhavhambe