Tiyindlu ta ndzhavuko ta xi Zulu
Matshamelo ya tiyindlu
Matshamelo ya ntolovelo ya ndzhavuko wa vutomi bya xi Zulu, hilawa yanga rhandzela muti (umuzi). Kufikela masiku lawa, muti (umuzi) wutala kuva na nhloko ya muti (umnumzane), na vavasati vayena na vana vavona, vamakwavu wa yena vaxinuna na vavasati vavona kukatsa na mindyangu, naswona, eka minkarhi yotala, na vana vavona va majaha lavanga teka vavasati. Kufikela loko kutava kusungule kutshamiwa e madorobeni leswinga swona swinga cinca matshamelo lawa, muti (umuzi) wu hundzuke wuntsongo swinene, laha hi xitalo wungana wanuna wun’we na nsati (kumbe vavasati) xikan’we na vana. Hi ndzhavuko, muti lowu engetelekeke akuri waku kota ku tiyisa ikhonomi ya muti laha vutomi lebyi heleleke byinga hanyiwaka kungari na ndalo. Muti (umuzi) wun’wana na wun’wana awuri na tihomu ta wona laha ati phamerla masi, xikan’we na masimu laha mavele na matsavu aswi byariwa kona ku phamela swilaveko swa swakudya swa swirho swa muti.
Xivumbeko na matshamelo ya muti (umuzi) akuri leswifanaka exikarhi ka rixaka hinkwaro ra ma Zulu naswona aswikombisa xiyimo xa vavasati vohambana hambana. Xiyimo xa vavasati va munhu ntsena axi lawuriwa hindlela leyi anga tekisa swona vavasati, laha nsati wosungula akuri yena nsati lonkulu (inkosikazi). Laha tihosi xikan’we na tihosi ta nkoka, nsati nkulu, loyi aswinga talangi leswaku kuva nsati wosungula, a hlawuriwa hiku burisana na vatsundzuxi va hosi endzhaku kaloko atava a fikelerile xiyimo xavu tswatsi naswona a lulamerile ku ambala isicoco (head-ring).
Muti (umuzi) a wutala kuva na xivumbeko xa xirhendzevutani naswona awu akeriwe eka ndzhawu leyi voyameke wulanguta evuhuma dyambu laha swikotekaka, laha kuvoyameke kuvaka kurikona laha ku ngheniwaka hi kona, leswaku muti wa hosi wutava wuri emaninginingini wu langute mimiti leyin’wana ya muganga walowo. Exikarhi akuri na xivala xa tihomu (isibaya) laha tihomu ati pfaleriwa kona navusiku kutani mavele ya hlayisiwa eka goji leringa endzeni ka xivala. Xivala axi biyeleriwile hi mintsandza kambe loko kungari na mintsandza ekusuhi aku tirhisiwa maribye. Xivala xa tihomu axi tekiwa tani hi tempele ya muti: akuri, xikan’we nale ka tindzhawu tale makaya kufikela sweswi, ndzhawu leyi mimoya yavale hansi aku tshembiwa leswaku yi famba famba kona kutani leswi hiswona aswi endla leswaku ku phahla swi endleriwa exivaleni. Laha ku nyikela aswi endleriwa kona xikan’we naku khensa eka mikateko leyi kumekeke.
Khale, vavasati hi xitalo avanga pfumeleriwi kuva vanghena exivaleni xa tihomu, naswona akuna wansati loyi angariki nwana wale mutini loyi ata pfumeleriwa ku nghena exivaleni, ehandle kaloko kuriku kuna ntirho wohlawuleka. Hambiswiritano, hi minkarhi yava 20th century, maendlelo yakuva vavanuna vasuka emakaya kuya lava mintirho eka tindzhawu talekule swi endle leswaku vavasati vaboheka kuteka vutihlamuleri ehenhla ka swifuwo swa vavanuna vavona. Kuya hi ndzhavuko, tiyindlu ati akiwa tirhandzela xivala xa tihomu ekusuhi na darata ya muti (uthango), laha akuta byariwa misinya yofana na mdoro kumbe misinya ya acacia trees leyingana mitwa yoleha kusivelela leswaku kunga ngheni munhu.
Yindlu ya Hosi
Nsati nkulu ata nyikiwa yindlu leyikulu (indlunkulu), leyingale henhla emutini (umuzi), leyinga ekusuhi swinene na gede laha ku nghenaka mani na mani. N’wana wakwe lonkulu wa jaha ari, hambi eka rixaka ra ndzhavuko wahari, mudya ndzhaka lonkulu loyi angata teka vuhosi bya tata wayena, naswona ari na xivandla xankoka eka timhaka ta vukhongeri. Hile vokweni ra xinene ra gede ya muti (umuzi), kusuhi na yindlu nkulu, akuri na nsati lonene (iqadi), loyi ateka ndzhawu ya nseketelo eka nsati nkulu. Yin’wana ya mintirho yayena akuri ku tisa mudya ndzhaka loko kuve nsati nkulu watsandzeka ku endla tano. Eka voko ra ximatsi akuri na nsati wale ximatsini (ikhohlo) loyi a teka xiyimo xa vumbirhi kuya hi ndzhuti naku hloniphiwa kayena e mutini. Laha loko hosi, nsati wale ximatsini atala kuva kuri yena nsati wosungula kuva a tekiwile. Yena xikan’we na vavasati lavanwani avava xiphemu xa muti (amabibi), laha ava tiyimele hi voxe emutini wa hosi.
Maendlelo ya Ntolovelo
Muti wa ndzhavuko wa xi Zulu awu lawuriwa kahle hi maendlelo ya nawu na ximunhu. Hambi leswi wanuna atala kuva na nhlayo ya vavasati, akungari na nkwetlembetano kumbe jelezi, tani hileswi wansati unwana na unwana atiyimele hi yexe. Un’wana na un’wana ari na kaya rakwe, xikan’we na masimu na tihomu leswi avaka a nyikiwe swona kuswitirhisa. Swirho hinkwaswo swa muti aswiri na ndzhawu xikan’we na mintirho ya swona, kambe xiyimo xa swona axi cinca loko vaya varikarhi vakula. Makoti, ekusunguleni ari ehansi ka vulawuri bya mhani nwingi wayena, kutani ava mhani hi yexe, kusuka kwalano a hundzuka kokwani, eku heteleleni ava xirho lexi hloniphekaka xa lavakulu eka rixaka. Jaha ari sungula hiku risa timbuti, kutani ririsa tihomu. Endzhaku ka sweswo ari tlakuseriwa eka xiyimo xakuva jaha ntiyela laha ariri na vutihlamuleri byo hlawuleka naswona kufikela loko kuta mbindzimuxiwa mfumo wa ma Zulu hi 1879, mintirho ya vusocha ayiri ringanerile. Endzhaku kaku tirha mintirho leyi kuringana malembe, ari pfumeleriwa kuva nuna wa wansati xikan’we nakuva tatana; eka nkarhi walowo a tekiwa tani hi xirho xa lavakulu eka huvo ya hosi. Munhu un’wana na un’wana uva a hundze eka switeji swohambana hambana, naswona akuna xiteji na xin’we lexinga endliwaka kungavangi na kuxilulamisela xikan’we na ntirho wo tlangela.
Translated by
Ike Ngobeni
