Mbundo nga u Ṱavhanya
Mapungubwe yo dzula vhubvaḓuvha ha devhula kha khona ya Afrika Tshipembe, fhethu hune havha uri ndi tsini na mulambo wa Limpopo na Shane. I kha mukaṋo wa Botswana na Zimbabwe, u lavhelesana na Tuli Block. Zwo nolingana minwaha ya 1000 yo fhelaho, ho vha hu vhukati ha fhethu huhulwane hune havha na maanḓa hune ho vha hu tshi rengiswa zwithu zwine zwa wanala tsini na maḓi a Afrika.
Huna vhathu vhane vha shumisana na vho vha 200 vha u gudela ḓivhazwakale ya vhathu vha tshi khou ṱoḓana na fhethu huraru hune havha vhukati hune ho waniwa nga zwifhinga zwi sa faniho: Zhizo, K2 na Mapungubwe Hill. Vhukati ha tshikwara tsha Mapungubwe ndi hone he ha vha huna lupfumo luhulwane. Khosi yo vha i tshi dzula ho khetheaho hune havha vhukati, ngeno vhathu vhayo vha tshi dzula mathomoni a tshikwara.
Nga murahu ha minwaha ya 700 yo fhelaho, lushaka lwa dzula henefho lu tshi khou hana u pfuluwa tsini na tshikwara, vha tshi tenda uri ndi fhethu hune havha na zwifho zwavho, hune ha dzula vhadzimu vhavho. Tshikwara tsho thoma u tumbuliwa nga vhathu vha vhatshena nga 1932, musi munwe munna wa bofu ane avhidziwa upfi Mowena atshi khou saliwa murahu uri akone u amba muhulwane wa tshikwara nga mugudisi ane avhidzwa upfi Van Graan.
Van Graan na khonani dzawe vho wana mbalo ya mavhiḓa nṱha ha tshikwara ane o vha o ḓadzwa nga zwithu zwine zwa mangadza zwa kuvhulungele, zwine zwa ḓivhea nga maanḓa ndi u fhelela ha zwithu zwaho sa tsumbo tshugulu dzo itwaho nga musuku.
Mulandu Huna Zwithu Zwine zwa Mangadza
Zwi sumbedza zwi tshi takadza? Ndi zwavhukuma zwi atakadza! Zwino ndi ngani ri sa ḓivhi zwinzhi nga ha mvelelo hei ine yanga yo hangwiwa na tshikwara tshavho tshine tsha vha na zwithu zwi mangadzaho? Zwavhukuma ndi zwauri naho Mapungubwe ho vha hu fhethu hune ho thoma u dzuliwa kha ḽa sub-Saharan Africa, ho ḓadziwa nga zwithu zwine zwa mangadza zwine zwo fhedza minwaha ya 700. Nahone huna mbuno dzine dzo vhalaho dza hei Lacuna.
Tsha u thoma, sa zwine zwa vhisa zwone fhethu hoṱhe hune havha na zwithu zwa mupo kha ḽa vhukovhela ha America mashangoni a vhukati, huna u isa phanda hu ṱukuṱuku vhukati ha vhathu vha Mapungubwe na zwithu zwa vho zwa tshi zwino, u fhirisa u pfesesa huṱuku ha zwithu zwi sa itwi nga madendele.
U tshi nga isa phanḓa vhathu vha Mapungubwe avho ngo sia fhasi zwithu zwo nwaliwaho, nahone ḓivhazwakale ine ya vha hone a i swiki phanḓa phanḓa hangei kha minwaha ya murahuni. Tsha u fhedzisa nga tshifhinga tsha muvhuso wa tshiṱalula kha ḽa Afrika Tshipembe, muvhuso a wongo ṱoḓa u hulisa vhupo na vhuthihi na pfunzo ahuna zwe dza ita ngazwo nga ha ḓivhazwakale.
Ḽifhasi ḽa zwi bushmen na vha tshiimiswa tsha Bantu iron age avho ngo dzhielwa nnṱha nga dzi bugu dzine dza khou itwa zwikoloni hezwi zwo sia hu tshi nga ahuna zwithu zwinzhi zwo itwaho zwa ḓivhazwakale kha ḽa Afrika Tshipembe u swika hu tshi dḓa vhathu vha no bva Europe nga 1500.
Pfunzo Ṱhangeli ya 1994
Riṋe vhanwe a ro ngo vha na mashudu a u funzea fhasi ha South African Nationalism u swika zwino athi athu kona u zwi bvisa muhumuloni wanga zwa uri vhathu vhapo vho vha vha tshi dzulela u konḓisa, zwithu zwa lushaka, u dzula kha dzi nnḓu dza mahatsi na u fhufha fhufha kha zwiṱaka wo fara mapfumo.
Tshinwe tshiḓahela tsho no lwa na vhathu vhatsu tsho vhuya tsha ri kha nṋe ‘vhathu vha Afrika avha na mvelelo’ hezwi nṋe ndi saathu dinalea, ndo thoma nda humbula uri hezwi ndi zwe azwi gudiswa nga vhathu vha kale vhane vho vha vha tshi vha vho fara ḓivhazwakela Naho zwo ralo, lwa minwaha, ho vha na maṱano o vhalaho o tikiwaho nga vha gudezi ḽa Pretoria, na hone zwiṱori zwa iswa nga vhunzhi kha vho ramafhungo.
Naho zwo ralo hunzhi ha dzi mvelelo dzo swika hune vhathu vha vha vha tshi khou balelwa u fhira kha dzina Mapungubwe, vha ḓi vhudzisa uri ndi nnyi ane anga vha o nakisa fhethu ha vhuḓi ngaurali huna havha na maṋanga a tshugulu a musuku - u si nga si kone u ḽora nga ha tshifhinga tshine ho vha hu tshi ḓo vha huna provenance. Fhedzi, kha tshipiḓa tshi nnzhi tsha Mapugubwe ho swika he ya litshedzelwa hu tshi khou pfi hu nga hangwiwa. Nahone lwa tshifhinga ya hangwiwa.
Nga Tshifhinga tsha 1994
Ubva nga 1994, zwithu zwa polotiki zwavhuḓi zwo ḓo shandukisa Mapungubwe ha mbo ḓiitwa tsumbo ya vhuḓi ya Afrika. Nga nḓila, nga 1997 thero ya ḓivhazwakela yo mbo ḓi pangiwa zwithu zwa vhuḓi zwa ḓivhazwakale zwa Mapungubwe, nahone Mapungubwe ha vhuyedzedzwa kha fhethu hayo ho teaho, sa zwine ha tea u wana fhethu ho raliho, Mapungubwe hune ha ḓivhea vhukuma zwa zwino ho no vha fhethu hune ho tsireledzea kha mikaṋo miswa ya National Park.
Hu dovha ha vha hu tshi khou uri hu fanela u dzhielwa nnṱha zwe muvhuso wa ita musi hu tshi huliswa kha ubva phanḓa na u shuma zwavhuḓi zwi vhidzwa upfi Order of Mapungubwe. Hezwi, kale, ndi tshiṱori tsha Mapungubwe. Zwi ya mangadza zwa dovha zwa takadza ha dovha ha dala nga zwiphiri zwine zwa vhonala nga u ḓala ha musuku, dzi khali dza u naka na zwithu zwiṱuku zwa vhathu.
Ndi zwithu zwine zwa mangadza zwa dovha zwa vha zwa zwiphirini zwine zwa amba nga ha zwithu zwa zwifho na zwimangadzo zwine zwa wanala, zwine zwa vhaliwa kha bugu ya H. Rider Haggard. Fhedzi, kha muthu ane oya tshikoloni nga murahu ha 1997, tshiṱori tsha Mapungubwe Cultural Landscape tshi dovha tsha vha uri tshina tshikhala tshine tsha tshi sia kha mihumbulo yashu, na mabuli ane a tea u ḓadziwa.
Translated by Khalirendwe Nekhavhambe