Mbudzi dza Mvelo dza Afrika Tshipembe

©Marinda Louw
Ho vha na mupfuluwo wa vhathu vha tshi bva vhukati ha Afrika vha tshi khou ya vhukovhela vha tshi khou shavhana na zwilumi zwa tsetse na dzi tick borne vha ḓa nadzo dzo ṱangana na dza nḓevhe ndapfu na pfufhi.
Hedzi mbudzi dzi ya kona u tshila kha nyimelo dzi konḓaho vhukuma dza kona nau bveledza zwithu zwavhuḓi. Dzi ya dza dzula kha zwiṱaka zwa mipfa Eastern cape dza thoma u ḓala. Hafha vho rabulasi vha ya kona u dzula na dza nḓevhe ṱhukhu dzo vuleaho na maḓaka a mipfa vha tshi khou itela mbudzi dza Angora, nngu na kholomo. Mbudzi tshena dzi ya funiwa ngauri zwi leluwa uri u i vhone. Na u kona u beba na ya munna ine ya vha yo ṱangana na mavhala.
Ndi zwone zwo itaho uri huvhe na mbudzi ya Boer ya u tou thoma kha bulasi ḽa Kaalplaas tsini na Cradock.
U fuwa kha ḓaka ḽa mupo zwo ḓala vhukuma kha ḽa Afrika Tshipembe, zwi ya thusa na kha zwa ikonomi kha u ṱanganyisa tshaka dzo fhambanaho dza zwifuwo kha bulasi. Mbudzi dzi ya kona u bveledza, hezwi zwi vha zwo katela na mbudzi dza mvelo zwi ya thusa kha vhubindudzi na u kona u bveledza mukumba.

Tshaka dza Mbudzi da Nguni (Mbuzi)

©IVG
Tshaka dza Nguni (Mbuzi) dzi ya kona u konḓelela u fhira dzinwe tshaka dza mbudzi dza mvelo dzi ya wanala fhethu hune ha nesa mvula kha ḽa Afrika Tshipembe.
Mbuzi dzi vhuyana dza vha ṱhukhu uya kha u linganela, hune dza tsadzi dza tou vhesa dzone ṱhukhu vhukuma kha dza tshinna. Tshifhaṱuwo tsho lala naho huna uri dzinwe dza tshinna dzina ningo ya Roman.
Maṋanga na dzi ndebvu zwi hone kha dzoṱhe ya tsadzi na ya tshinna. Dzi na mivhala yo vhalaho, na mavhudzi mapfufhi. Nzhi dzi ya hulesa nga Shundunthule musi hu tshi khou ḓa phepho ya vhuria.

Eastern Cape Xhosa Goat

©IVG
Ndi mbudzi yo linganelaho ya hula na misipha. Tshifhaṱuwo tsho lapfa na nḓevhe dzo vuleaho. Maṋanga ahone kha dzoṱhe ya tsadzi na ya tshinna. Ndebvu dzi wanala kha ya tshinna kanzhi kha ya tsadzi a huna, ndebvu dza ya tshinna dzi vha dzi khulwane dza vha na mivhala yo no fana na mutshena na mutsu na buraweni hu vha huna mivhala yo no fhira mivhili. Vhunzhi ha dzi mbudzi dzi na mavhudzi mapfufhi dzi ya kona u alusa cashmere vhuria.

Northern Cape Speckled Goat

©Deon Vlok
Dzi bva Nothern cape dzo dzhiwa nga rabulasi muhulwane vhukuma adzi isa Namibia he vhanwe vho rabulasi vha Namibia vha dzi litsha dzo tou ralo. Ina nḓevhe khulwane dzo vuleaho maṋanga u a wana kha dzoṱhe ya tshinna na ya tsadzi. Ndebvu dza ya tshinna dzi vha ndapfu.
Ṱhoho na milenzhe zwi ya vha na muvhala muthihi na livhala litshena kha phanḓa vhukati ha maṋanga. Muvhili wa yo woṱhe ndi mutshena, wa valiwa nga muvhala mutsuku na buraweni na mavhala matsu na phanḓa ha mukulo. Vhunzhi ha hedzi mbudzi dzina mavhudzi maṱuku dzi ya kona u ita cashmere vhuria hu tshi khou rothola.

Kunene Goat (Kaokoland)

©IVG
Dzi ya kona u dzula kha nyimelo dzine dza konḓa kha dzingu ḽa kunene Namibia, ndi mbudzi tsekene dzine dza vha na milenzhe misekene dzi ya wanala kha vhathu vha Himba. Dzi ya kona vhukuma u tshimbila dzi ya kona uya fhethu kule dzi tshi khou ṱoḓa maḓi. Dzi na tshifhaṱuwo tsho vuleyaho na maḓevhe mahulwane, maṋanga aya wanala kha ya tsadzi na ya tshinna. Dzi mbudzi dza mivhala yo ḓalaho na mavhudzi o sombanaho.

Translated by Khalirendwe Nekhavhambe