Ndlela ya Vukati
Vukati abyi tala ku lulamisiwa hi lavakulu laha mutini, lava akuri vona lava ava teka xiboho. Ku lulamiseriwa vukati akuri maendlelo ya ntolovelo, kambe masiku lawa a swaha endliwi. Mhaka ya nkoka swinene eka kululamisela munhu vukati akuri loko kuhumesiwa ntsengo wo lovola (bogadi) kusuka emutini wakava nuna kuya eka wakava nsati. Vukati abyiri e nawini ntsena loko ku lovoriwile. Leswi aswi fambisana naku yisa vuswikoti bya wansati byo tswala vana (kungari kun’wi xavisa) eka muti wakava nuna wa yena. Kusukela kwalano vana ata tswala vana lavangatava xiphemu xa muti wale vukatini bya yena.
Loko wansati anga koti ku tswala vana, vaka vona avata tisa un’wana nsati loyi anga makwenu wa loyi anga kona leswaku ata tswala vana laha mutini, kumbe vatlherisa mali yolovola. Ndzovolo awuri hi xivumbeko xa tihomu, hambi leswi Vatswana van’wana (Ngwaketse nava Kwena) ava katsa na tinyimpfu. Namuntlha, loko ku lovoriwa, ku katsiwa mali na tihomu leti ku twananiweke hi tona exikarhi ka mindyangu. Nhlayo ya tihomu ayinga kanetiwi naswona ayi vekiwa hi ndyangu wakava nsati; vakon’wani avangari na swotala ku swivula handle kaku kombela ku hunguteriwa loko vavona swifanerile. Hixitalo ku lovola aswi endliwa hi siku rin’we loko swihela wansati aya vukatini kuya tshama na nuna wa yena.
Swifuwo leswi aswiva swa nhlayo leyi ringanelaka aswi hlengeletiwa hi tatana wa nuna loyi ata kombela vamakwavu wa jaha kuva va hoxa xandla. A langutela nkuzi kusuka eka vakokwani va jaha va hala ka mhani, tani hileswi navona vanga kuma tihomu leti humaka laha mutini. Tihomu ati rhumeriwa e vukon’wanini bya jaha, laha ati fika ti hlayisiwa kuringana nkarhi nyana hi tatana wa nhwana. Loko se ti andzisanile, tatana wa Ntombi a teka a avelana na maxaka yayena, lava vangavaka va hoxile xandla loko ku lovola boti wa Ntombi leyi. Vamalume wa Ntombi hi vona ava kuma ntsengo wovonaka nyana eka tihomu leti ati tirhisiwa ku eka ku lovola.
Tshengwe
Loko wanuna ari na vavasati vo tlula un’we, wansati un’wana na un’wana a fanele kuva na dladla rakwe — tiyindlu, masimu, tihomu, na switirhisiwa swale mutini leswi tirhisiwaka hi yena na vana vakwe. Hambiswiritano, wansati ayisiwa e vukatini bya sesi wayena kuya tekiwa loko wansati a lovile angari na nwana, kumbe anga tswali vana, kutani ayangena e mutini wa wansati loyi a tekaka ndzhawu yayena.Loko wansati a lovile, swibye swa yena hinkwaswo aswi tekiwa hi vana vayena, vavasati va wanuna loyi anga teka vatele ava vekiwa eka xiyimo kuya hi ku hi wihi anga hakeleriwa mali yale henhla (kungari hi vukati), leswi swinga endla leswaku vanhu va tshama varikarhi va njhekanjhekisana hi mhaka leyi, ngopfu ngopfu loko wanuna a hundzile emisaveni. Nsati loyi anga sungula ku tekiwa aku fanele kuri yena lonkulu, naswona n’wana wayena wa jaha hi yena loyi akuri yena mudya ndzhaka, na nhundzu leyinga siyiwa hi tata wayena.
Hambi leswi vukulu bya vavasati va mufi aswiri leswi swi landzelaka endzhaku ka rifu ra wanuna laha vana va majaha ava kwetlembetana hikwalaho ka ndzhaka ya tata wavona. Loko mfumo wa xihlawuhlawu wu nyikile matimba yo hlawuleka eka tihosi, vanhu votala vatikume vari e henhla ka swiphiqo leswi, hambi kuri e khoto, laha vavanuna ava lwela mfanelo yakuva vona vadyi va ndzhaka eka vuhosi byava tata wa vona naswona avata vitana lavangana vutivi eka swa anthropology ku tiyisisa swikoxo leswi aswi endliwa ehenhla ka vana vamajha yosungula va vavasati lavakulu.Translated by Ike Ngobeni