Mavito ya Rixaka
Vito ra rixaka leri tirhisiwaka hi wanuna kumbe wansati lonkulu wa mu Xhosa ri tekiwa kusuka eka tata wa yena naswona vuxirho byakwe byi fambisana nakuva xirho xa rixaka rokarhi. Hambiswiritano, rixaka akuri ntlawa lowunga anama swinene lowungana swiave swokarhi, leswi aswiri na nkoka wa ndzhawu yoleyo ntsena.
Swirho swohambana hambana swa ntlawa walowo aswitala kuva switshama eka tindzhawu to hambana hambana naswona aswi wela ehansi ka tihosi tohambana hambana kumbe varhangeri. Varhangeri va tinxaka leti tingana valandzeri votala ngopfu ngopfu eka vuhosi ava hoxa xandla hiku yimela valandzeri vavona eka huvo ya tihosi kutani va pfuneta eka kuteka swiboho leswi khumbaka vuhosi. Swirho swa rixaka akuri vana na vatukulu va kokwani lonkulu, hambi leswi ako ehleketeleriwa.
Swirho swa rixaka rin’we aswinga tekani naswona vavasati ava tshama varikarhi vatirhisa xivongo kumbe vito ra rixaka ra vona hambi vatekiwile. Vito ra rixaka rahari na nkoka na kufikela sweswi tani hi ndlela ya vutitivisi. Loko vanhu lavanga tivaneki vahlangana, vatitivisa hi mavito ya rixaka ya vona. Hindlela leyi vakota ku vona laha vahlanganaka kona kumbe kutiva loko kuri na vuxaka exikarhi.
Vuhosi bya xi Xhosa
Mimiti ya ma Xhosa eka ndzhawu yokarhi ayi wela e hansi ka vulawuri bya hosi yale kusuhi leyi ayi fuma ndzhawu yoleyo. Muti wa hosi awuri wona laha vulawuri, ku fumiwa xikan’we na ndzhawu ya vusocha aswi sukela kona e tikweni ra hosi yoleyo. Hambi leswi vulawuri nkulu bya hosi abyiri emavokweni ya huvo kungari hosi hiyoxe, hosi hi yoxe akuri yona murhangeri, tatana xikan’we nakuva mulanguteri wa tiko.
Akuri yona leyi ayi simeka nguva yo hlota, yo tshovela, nyimpi xikan’we na ngoma— xikan’we na migingiriko hinkwayo ya tiko laha ayi tirhisa switirhisiwa swo tontswa kufana na tlharhi kumbe xikomu. Switirhisiwa leswi aswi fambelana swinene na nhova xikan’we na mimoya, kukatsa na ku phahla kumbe ku yirisa swilo swofana na ku dya nyama, masi yo dzunga, byalwa, fole na timhaka ta masangu.
Migingiriko hinkwayo ya tiko ayi fambelana na ku phahla kumbe kutshunguriwa kokarhi hi mimirhi. Tin’anga na vativi va mitsembyani akuri vona vayimeri va hosi, lava ava nisa mpfula himinkarhi ya dyandza, vatshungula masocha loko vanga se ya enyimpini, va endla ntirho wavona eka masimu kutiyisisa leswaku kutava na ntshovelo wa kahle, vanuhetela valoyi vahari kule xikan’we naku tshungula mavabyi xikan’we na makhombo eka vanhu na swifuwo.
Malandza ya hosi akuri wona lawa aya endla xipano xa vavanuna lava avari masocha eka vuthu leri ari sirhelela vuhosi loko kutshuka kuva na nhlaselo kusuka eka tihosi ta matiko akelana. Tihakelo ta mafu kumbe ku dlawa kumbe vuloyi aswi hakeriwa eka hosi hi xivumbeko xa tihomu.
Madzovo hinkwawo ya yingwe xikan’we na timhondzo ta tindlofu leswikumekaka eku hloteni aswi yisiwa e hosini, loyi akuri yena loyi a pfumeleriwile kuva a ambala madzovo lawa (umnweba) na sinda ro endliwa hi rimhondzo ra ndlopfu (umxhaka). Hi 1831 Grahamstown ayi xavisela matiko yale handle hi kwalomu ka £50,000 wa switirhisiwa hi lembe, laha £27,000 akuri madzovo kutani £3,000 wa timhondzo ta ndlopfu ati xaviwa kusukela eka ma Xhosa.
Ma Xhosa ava vuyeriwa hi swin’wana swo xavisa kufana na minkumba, vuhlalu na tinsimbi, kambe na tihanci na swibamu. Malandza ya hosi aya pfuneta hi tihomu to (lobola) loko kuya lovoriwa nsati lonkulu wa hosi. Avaya eka kulangutisisiwa ka vuthu ka lembe na lembe emutini wa hosi, loko vuthu ri totiwa mirhi hi n’anga yanyimpi (itola). Ntirho wa mihandzu yosungula (ulibo) aswi endliwa hinkarhi wun’we, laha swibyariwa aswi ringiwa hi hosi loko masimu yanga se tshoveriwa.
Ku Fambelana ka Tipolotiki na Vuhosi bya xi Xhosa
Hambi leswi tihosi ta ma Xhosa ati wela ehansi ka yindlu yin’we ya vukosi ya amaTshawe, leswi aswinga vuli leswaku avari eka ntwanano wun’we bya tipolotiki eka nkarhi hinkwawo. Ntwanano wa tipolotiki wunga cinca nkarhi wihi na wihi kuya hiku ku vulavuriwa hi yini.
Xikombiso, hinkarhi lowu akuri na ntungu wa mavabyi ya mahahu xikan’we naku dlawa ka tihomu leswinga landzela hi 1856-7, tihosi tin’wana ta ma Xhosa ati seketela marito ya Paramount Chief Sarhili, lawa aya vulavula hiku porofita ka Mhlakaza na Nongqawuse, kuva ku herisiwa tihomu hinkwato na mavele, kambe van’wani va arile ku endla sweswo.
Valandzeri lava ava khumbeka hi marito lawa yanga tsakiseki ya hosi yokarhi avakota ku cinca vulandzeri bya vona kuya eka hosi yin’wana. Kufana naleka, aristocrat, laha kungana nseketelo woringanela wa tipolotiki na masocha, vanga vutla vuhosi kuva byi tekiwa hi makwavu wa hosi kumbe a rhurhisiwa, laha angata teka ndzhawu yin’tshwa kutani a ti akela vuhosi bya yena kona.
Kuya hi ndzhavuko wa xi Xhosa, Tshawe u vutle mfumo kusuka eka boti wa yena Cirha. Hikokwalaho ka sweswo, Tshawe, wale ka yindlu leyintsongo ya Nkosiyamntu, kuvile yena loyi a fumaka exikarhi ka ma Xhosa kusukela kwalano.
Endzhaku ka nkarhi, himinkarhi yavo 18th century, n’wana wa jaha wa Chief Phalo loyi vange i Rharhabe u tsemakanye nambu wa Kei River na valandzeri vakwe loko kuta sungula nyimpi na masocha ya makwavo wayena lontsongo Gcaleka, loyi akufanele kuri yena loyi a dyaka ndzhaka ya vuhosi. Rharhabe uyile aya sungula vuhosi byintshwa e Amabele Hills, naswona ma Xhosa yale Ciskei yasungule kutiveka amaRharhabe, lava nasweswi vaha tivekisaka xisweswo.
Translated by Ike Ngobeni