Switlhakani na Vulawuri bya Valala

© Chris Daly
Switlhakani swinga tirhisiwa ku khoma valala, kambe switlhakani swifanele ku rhiyiwa hi munhu loyi angana ntokoto naswona switirhisiwa hi ndlela leyinga vaviseki swiharhi. Ku laveka mpfumelelo kuva ku khomiwa swiharhi leswi sirheleriweke kumbe leswinga e khombyeni.

Switlhakani swa Gin

Ku tirhisiwa ka switlhakani swa gin swiyirisiwile eka matiko yotlula makume nkaye emisaveni hinkwayo, kuya hi Predators on Livestock Farms, a Practical Farmers’ Manual for Non-Lethal, Holistic, Ecologically Acceptable and Ethical Management, leyi hlengeletiweke hi Bool Smuts in 2008. Switlhakani leswi switisa nxaniseko swinene hikuva swiphasa milenge ya xiharhi. Swiharhi aswi vaviseki ntsena loko swiphasiwile kambe swinga helele hi vutomi hikokwalaho ka torha na ndlala loko swinga chuchiwi endzhaku ko phasiwa. Swinga tlhela swiva na gangrene hikokwalaho ka kuva ngati yinga fambi kuya emahlweni. E handle ka leswi switlhakani swa gin swiphasa xiharhi xin’wana na xinwana lexinga fikaka eka xona hikuva axina ntwela vusiwana.

Switlhakani swo Olova

Kuya hi va Cape Leopard Trust, switlhakani swo olova swa hambana swinene na switlhakani swa gin hikuva swa gin swina matino yo tontswa ya nsimbhi, lawa yanga endleriwa kuva va vavisa xiharhi, laha xinga vavisaka misiha na marhambu ya xiharhi lexinga phasiwa, kasi leswi swo olova swina rhaba leyi vekeriweke kuva yita sirhelela, swipiringi swoka swingari na matimba, swipiringi leswingana chayeni kusivela kuvaviseka ka misiha.
Switlhakani leswi naswona swinga phasa xiharhi xinwana na xinwana, kambe swiharhi swinga chuchiwa swaha hlayisekile kumbe swinga vavisekang. Switlhakani leswi swifanele ku langutisiwa masiku hinkwawo leswaku swiharhi swita hatlisa ku chuchiwa endzhaku kaloko swiphasiwile kusivela kuvaviseka xikan’we na ntshikelelo eka xiharhi lexi. Switlhakani leswi swifanele ku rhiyiwa hi munhu loyi angina ntokoto naswona swingaka swinga vekiwi laha ku hundzaka swiharhi hinkarhi hinkwawo, eka mapatu lawa yanga ekusuhi na darata kumbe ekusuhi na laha swin’waka kona mati.

Switlhakani Leswinga Dlayeki

Switlhakani leswinga dlayeki swi kongomisiwe eka ku phasa xikan’we naku khoma swiharhi leswaku swita rhurhiseriwa eka ndzhawu yokarhi. Switlhakani leswi swi endleriwe kuva swinga vavisi swiharhi naswona swina lexi pfalaka rivanti endzhaku kaloko kuva na ntikelo wokarhi wa xiharhi. Switlhakani leswi swifanele ku kamberiwa siku na siku, leswaku kuta chuchiwa swiharhi leswinga fanelangiki kutani ku tekiwa leswi lavekaka. Kuka kunga kamberiwi switlhakani leswi swinga endla leswaku swiharhi swilova hindlala kumbe torha. Swiharhi leswi swingava na ntshikelelo kumbe swikariha xikan’we naku tivavisa hikuva swiringeta kuva switichucha.
Switlhakani leswi swingava swifunengetiwe hi matluka laha etshakwini ra swona kuva ku sleteriwe hi misava. Swiharhi swinga kokiwa rinoko hi swokarhi kuya hiku ku laveka swiharhi swa muxaka wihi naswona xitlhakani lexi xivekeriwa hikuva ku tiveka ndlela xa xiharhi xokarhi. Yingwe, tani hi xikombiso, i swiharhi leswi tshamaka eka ndzhawu leyi tivekaka, loko Nadzani yitala kuvuyela xiharhi lexi yinga xi khomaka. Switlhakani swin’wani swina nyangwa wun’we loko swin’wana swiri na yimbirhi. Switlhakani leswi switirha eka tinxaka totala ta swiharhi, handle ka jakalasi.
Muxaka wa xitlhakani lexi tirhisiwaka wuta hambana kuya hi muxaka wa xiharhi. Predation Management Manual yi tsundzuxa leswaku van’wamapurasi vafanele kuvekela xiponci kumbe rhaba eka nyangwa leswaku Dzimba kumbe Yingwe swinga tivavisi mincila. Yingwe yifanele ku sirheleriwa hi seyila leswaku yinga karihi kutani yitakota kuva yi titivatiwa hi Dokodela wa swifuwo loko yinga se rhurhisiwa. Leswi swi endliwa kufana nale ka timhinsi, Dzimba na swin’wana.

Translated by Ike Ngobeni