Xivumbeko xa Tipolotiki e Makaya
Swilo leswi endlaka xivumbeko xa tipolotiki ta ndzhavuko swaha kumeka swinene e matiko xikaya. Minhlangano loyintsongo i muti (mudi), ndyangu kumbe ntlawa wa mindyangu leyinga longoloka swin’we, leyi hanyaka swin’we eka nhlengeletano wa tindlu ta rhandavula. Muti (mudi) e hansi ka mukoma, tatana wa muti i xirho xankoka swinene emutini (mudini).
Ku siviwa ka mukoma switala kuva swiya hi ngati e mutini laha munhu a siyeriwaka xitulu lexi, kambe mpfumelelo wufanele kuva wu nyikiwa hi hosi (khosi) ya ntlawa walowo lowu muti lowu wu welaka ehansi ka wona. Mukoma hiyena a tisaka milawu xikan’we na nhlayiso wa muti (mudi).
Milawu ya yena yihelela kwala mutini naswona u ahlula milandzu leyi humelelaka exikarhi ka swirho swa muti (mudi), naswona nkateko lowu angana wona wu pimiwe kufikela ka timfanelo taku langutela ku hloniphiwa, anga tirhi mintirho ya laha kaya xikan’we naku xiximiwa hi swirho swa muti (mudi). Eka mintirho ya xinawu u pfuniwa hi swirho swin’wana swa huvo (khoro).
Maendlelo ahi lawa yangana swipimelo, naswona akuna ku hlawula: endzhaku ka njhekanjhekisano eka mhaka yokarhi, mukoma hi yena a tekaka xiboho kutani a ahlula ehenhla ka mhaka yaleyo, leswi switalaka kuva swi tsakisa votala eka huvo yoleyo. Loko anga kumani hi miehleketo na khorho (khoro), uta ringeta kuva ava endla leswaku va yima na yena kuya hi vonelo ra yena.
Loko switsandza kwalano, mhaka yi hundziseriwa eka lavakulu lavangana matimba yo tlula yena. Leswi aswi talangi kuhumelela, tani hi leswi maendlelo ya Xivenda ya olovaka naswona yatshama yarikarhi ya kombisa ku fikelela xintshunxo. Mimiti (midi) yotala kusuka e kavhelo e hansi ka ndhuna, leyi mikateko, mintirho na matimba yayena yiyelanaka na ya mukoma, ohi xiyimo xale henhla.
U pfuniwa hi huvo ya tinhloko ta miti (midi), xikan’we na van’wani vavanuna lavakulu va muti (mudi) wa yena. Va rixaka (lushaka),vanhu lava humaka eka tindzhawu tohambana hambana, ehansi ka vulawuri bya hosi yin’we, vale ka xiyimo xa vunharhu, naswona laha i vandla lerikulu eka swa tipolotiki ta va Venda.
Namuntlha, matiko yale kaya lawa yangana maguva yo endliwa hi maribye yanga vonaka ehansi ka tintshava. Hi ntolovelo hosi (king) yi tshama enhlohlorini ya xintshabyani e mugangeni, laha kungana vavasati na vana va yona emahlweni ka yona. Van’wana vatshamela ehansi nyana xikan’we nale ka tindzhawu tale kusuhi, vasirhelela hosi na vavasati va yona.
Nyangwa wo nghena e mutini wa hosi wu langutane na khoro (public court); kungheniwa emutini wa hosi, ngopfu ngopfu hi vanhu lavanga tivekiki, aswi koteki kahle. Endzhaku ka loko mpfumelelo wu nyikiwile ku vona hosi, vuyeni lebyi byi tekiwa byi fambisiwa hiti phacisi totala leti rhendzelekaka kuya fika eka rhandavula leyikuku leyi kungayona ndzhawu yo hlanganela eka yona.
Vulawuri bya Hosi
Kuya hi ndzhavuko, hosi (king) ayiri na matimba xikan’we na nhlohletelo swinene, laha vulawuri bya yona byi kulu abyiri eka matimba ya ximoya. Yi kota ku burisana na valehansi hiku yimela rixaka; leyi akuri yona nhlonhlorhi ya mafumelo laha mukoma ata tihlanganisa na valehansi hiku yimela vandyangu.
Khale aku tiviwa leswaku hosi hiyona mu priesta lonkulu, kambe sweswi hi twisisa xiyimo kuantswa. Eka ndzhawu ya xintu, lavantsongo na lavakulu ava nyikiwa nhlonipho lowukulu swinene: lavantsongo avari ekusuhi swinene na valehansi, naswona lavkulu avari kusuhi swinene kutlhela vahlangana na valehansi vava xilo xinwe.
Tani hiku engetelela eka sweswo, hosi (khosi) akuri yona xirho lexi hanyaka xa valehansi. A fanele kufikeleriwa hi mavoko na matsolo; laha a vulavula na munhu un’wana na un’wana tani hi munhu wa vumbirhi ari un’we, kambe yena a fanele ku vulavuriwa nayena hi nhlonipho naswona tani hi munhu wavunharhu. Ku hambana aku endliwa exikarhi ka hosi na vanhu va yona eka ku thya mavito eka swilo na swendlo leswi fambelanaka na hosi.
Xikombiso, loko hosi yi popiwile, vanhu avata vula leswaku yi wele ematini. Vanhu avangata vulavula hi ta rifu ra hosi, kambe avata swisasa vaku, xihlovo xi omile. Ririmi leri ari vulavuriwa entsindza wa hosi/ musanda (royal capital) ariri leri arisasa swinene naswona ari hambana na leri vulavuriwaka hi vanhu ntsena.
Hikuva hosi ayi tekiwa yiri na vukwembu nyana eka yona, a tlakuseriwa e henhla swinene eka xin’wana na xin’wana lexi axi endla, hambi loko xinga tsakisi — ku khohlola, ku nwa byalwa, hambi ku phela xikhohlola. Aswinga tolovelekangi kuva hosi, loko yi kula kuva yisuka yiyima yi cina (u pembela), leswi aswiyi endla xikwembu (Mudzimu).
Hosi (khosi), hambi leswi ayiri na matimba, ayinga fanelanga ku fuma tiko hiku rhandza naswona a yifanele ku landzelela milawu na maendlelo yokarhi ya xintu eka vanhu. Kova ntsena eka swiyimo leswi aswinga tolovelekangi laha ayita tlula milawu naswona leswi aswita seketeriwa hi huvo ya yona.
Tindhuna (mahosi) atingari na matimba, eka xiyila na mintirho ya xintu, kuva tinga cinca tingakumangi mpumelelo kusuka eka vanhu. Mintirho yin’wana ya xintu ayi vekiwa tihlo hi ndzisani ya hois ya xisati (makhadzi), loyi a tiyisisa leswaku ndzhavuko wa landzeleriwa. Khale tihosi a tipfunetiwa eka mintirho yatona hi huvo ya magota na dzinduna, xikan’we na vhakoma (vaboti navana va hahani kumbe malume wa hosi) lava ava tshama ekusuhi na muti wa hosi.
Tihosi leti ati ringeta ku nga landzelerisi xintu ati tiveka e khombyeni raku cheleriwa phoyizeni kwala mutini lowu anameke wa vuhosi, kumbe malandza yatona va suka eka ndzhawu leyi hosi yingana vulawuri kona vaya tshama kunwani ehansi ka vulawuri bya hosi yin’wana.
Translated by Ike Ngobeni