Mubohiwa Mandela hi Raymond Louw

Mongo wa vulawuri

©Eric Miller

Nhlawulo wa 1994 wu herise 342 wa malembe yo fumiwa hi valungu, valungu lavanga tibyela leswaku kubasa ka vona na ntumbuluko wa vona waku huma e Europe swiva nyike mfanelo yaku fuma vanga burisani na vanhu ehenhla ka mamiliyoni ya vanhu lava nga tshama laha Afrika Dzonga.

Ku cinca akuri na tikelo hikuva kufike hindlela ya kurhula lah kunga humelela loko kungaha tirhisiwi ti bomb xikan’we na vuenti bya munhu loyi anga tisa ku cinca loku. Ku cinca ka mfumo swivangiwe hi mintirho na swiyimo swotala. Swinga tika swinene ku tsundzuka un’wana loyi anga sungula hiku khotsiwa laha a tirhela xigwevo xa vutomi hinkwabyo eka tiko leri ari fumiwa hi voko ra nsimbi xikan’we na matimba yotala ni vulawuri byo tano.

Kusuka eka swiyimo leswi aswinga olovi ku burisana, Prisoner Mandela uve na vonelo leri ari yiseke eka varhangeri va tipolotiki ra leswaku kufanele ku burisaniwa na vantima lavotala leswaku xihlawula mbala xihela.

Leswi akova swinwana swa milorho leyingata pfuka yinga humelelangi – wanuna un’we, loyi a languteka a ri ntsongo eka leswi aringeta kuswifikelela, kuva ava na vonelo eka vakhotsi vayena leswaku vafanele kutlherisela matimba lawa vangana wona xikan’we naku sungula ntirho lowungatav na mbuyelo wun’we ntsena: kunga kuva ku tlheriseriwa matimba eka vanhu lavanga tshikeleriwa.

Mpfilumpfilu wu papalatiwa

Ndlela yin’wana akuri leswaku matimu yatala kuva na xileriso: ku khomelela hi lava fumaka eka leswi vangana swona, kunga khathaleki hakelo ya kona, kufikela loko matlhelo hinkwawo ya herisana enyimpini yaka xin’wana, leswingata siya vahumeleri kuva va fuma hile tlhelo vari eku akeni rixaka leri hlakatiweke hi nyimpi.

Vanhu va Afrika Dzonga voringana 40 wa mamiliyoni va ponile sweswo, hikokwalaho ka ku anakanya, matimba, kutiyimisela xikan’we na vumunhu bya Prisoner Mandela. Swinga kanakanisi leswaku, murhangeri wa nkarhi walowo President Frederik Willem de Klerk a hoxa xandla swinene eka ntirho lowu.

Kambe De Klerk aswi hlaye kahle swikoweto. A switiva leswaku loko mfumo wakwe wo sihalala hi xihlawuhlawu, tiko aringehe lawuleki laha swingata sungula eka ekhonomi kuya eka mpfilu mpfilu.

Alcatraz ya Afrika Dzonga

Prisoner Mandela u tise taleta eka mbulavurisano leyi ayi loteke kahle loko ahari exitokisini. A tirhisa mati khomelo ya kahle, anga susanga matihlo yayena eka xikongomelo naswona a tirhisa nkarhi wihi na wihi lowu awukumaka kuva a hlaya. Ari murhangeri wa Alcatraz ya Afrika Dzonga, Robben Island, wanuna loyi a khutaza vabohiwa kuloni leswaku vafanele ku hlaya naleswaku vafanele ku aka matimba ya miri na miehleketo.

A kombisa ku lehisa mbilu eka mavonelo ya tipolotiki no vumba vun’we exikarhi ka vabohiwa kulorhi. A tiyisiwa hi vabohiwa kulorhi tani hixikombiso xa nyimpi ya vona. Ehansi ka vurhangeri byakwe vabohiwa vakote kuta na ndlela yo kota kuvulavula exikarhi ka vona na vurhangeri bya vandla ra ANC e vuchavela whawha byale matikweni mambe.

Hiku tirhisa tindlela tin’wana vabohiwa ava tshamela ro tivisiwa eka leswi humelelaka eka tipolotiki “ehandle”. U tlhele a kota kutsala autobiography yakwe, "Long Walk to Freedom", leyinga vuya yikoperiwa hi vabohiwa van’wan vambirhi lava avari nayena ekhotsweni laha yinga vuya yihlayisiwa hi mubohiwa kuloni Mac Maharaj.

Kaya ra vantima leri tiyimeleke

Mfumo wuringetile kun’wi xengetela hiku vatshembisa kuhatla van’wi humesa - hiva 1970s- hiku cincisana nakuva kutekeriwa enhlokweni lewi aswivuriwa "kaya ra vantima leri tiyimeleke" ra Transkei xikan’we nakuva a pfumela ku tshama eka rona anga humi. A amukerile leswaku atava a pfumerile "Grand Apartheid", policy yaku ava tiko hi swindzhawana swintsongo laha vantima avata tifuma hi voxe". Mandela anga pfumelanga mhaka leyi.

Mfumo wuvuye wu lahlela thawula eka maendlelol yalawo, kambe hiva 1980 vatlhele varingeta nakambe kuva van’wi humesa ntsena loko atshembisa leswaku akungahavi na madzolonga e tikweni. Ava byela leswaku "vabohiwa vangaka vangati nghenisis eka mintwanano" atlhela longoloxa swikoxo swaleswaku mfumo wufanele wuyima kulwa hixiwona ehenhla ka vanhu vantima.

Sweswo aswitwala kuri xikombelo xa kahle hikuva Mandela se a tshamile kutlula 20 wa malembe. Ku tlhele kutisiwa xin’wana eka vabohiwa kuloni, lexi axi vula swotala eka xikongomelo xa vun’we na matimba yavona laha kunga vuya ku pfumela un’we.

Nkarhi wa kahle

Xikongomelo nkulu xa yena akuri kurhumela hungu ra leswaku mfumo wufanele kuta burisana na vona eka ku herisa xihlawuhlawu naku cinca ka tiko riya eka mfumo wa xidimokirasi. Nkarhi akuri wa kahle.

Swihkirho eka tiko se aswi onha swinene eka ikhonomi xikan’we no khirha Afrika Dzonga eka kuya emahlweni hiswa technology xikanwe na vuxaka bya matiko mambe; endzeni, kupfumaleka ntwanano na xihlawula mbala aswiri eku tlakukeni swinene, ti boycotts naku kombisa kuvilela aswi sungule kuvavisa vufambisi xikan’we na xikongomelo xa ANC xo endla leswaku tiko ringa lawuleki aswiya swihumelela siku na siku. Akuri na madzolonga.

Endzhaku ka rivala ra xihlawuhlawu, ku sunguriwa ka National party aswi sungula kutsotsomba swinene. Xihundla xa Afrikaner mafia endzhaku ka mfumo, Afrikaner Broederbond, leyi kusukela ekusunguleni ayi tise policy xikanwe no pfuneta kuyi tirhisa hikuva yi lerisa swirho eka cabinet xikan’we na tindzhawu tin’wana tankoka, aswiri ekusuhi naku teka xiboho xa nkoka — ku herisa xihlawuhlawu.

Translated by Ike Ngobeni

Mandela and the 1994 Elections by Raymond Louw

Un’wana na un’wana u vulavula hi nhlawulo wa mani na mani wa lembe ra 1994 lowunga cinca tiko ra Afrika Dzonga kusuka eka xihlawula mbal...more