Ku Tisiwa na ku Yisiwa ka Nyama ya Mbuti eMatikweni

© Gerrit dos Santos
Ku tisiwa ka timbuti leti hanyaka laha tikweni ra Afrika Dzonga swifanele ku landzelela swipimelo swa mpfumelelo wa swifuwo kusuka eka maitko akelana naswona swifambisana na mbhasiso lowu lavekaka laha Afrika Dzonga. Hi tlhelo rin’wana, ku yisiwa ka swifuwo eka matiko yale handle naswona swifanele kuva swifikelela swipimelo swa mpfumelelo wa tiko leri swiyaka eka rona.

Ku Tisiwa ka Timbuti Leti Hanyaka eAfrika Dzonga

Kuya hi tinhlayo ta kuyisiwa ka swifuwo eka matiko yale handle kusuka eka Meat Board ya Namibia (Nammic) ntsena e hansi ka 140 000 wa timbuti leti hanyaka kusuka e Afrika Dzonga tiyisiwile Namibia hi 2017 (loko ku pimanyisiwa na 158 000 hi 2016 na 198 000 hi 2015).

Kuya fikela hi September 2018, nhlayo yin’wana ya 103 000 ya timbuti ta Namibia ti amukeriwile laha tikweni ra Afrika Dzonga naswona, hi lembe ra 2018, ku fikile tinwana timbuti leti hanyaka kusuka etikweni ra Botswana. Hambiswiritano, hikokwalaho ka swipimelo swa mavabyi ya swifuwo eka tindzhawu to hambana hambana tale Botswana, ndzhawu leyi swifuwo swisukaka kona yifanele kuva yi hlawuriwe kahle.

Timbuti ti tlheala titisiwa kusuka e tikweni ra Swaziland - 39 wa swifuwo 2018 (loko ku pimanyisiwa na 510 wa swifuwo hi 2016) naswona kusuka e Lesotho - 4280 wa swifuwo hi 2018. Leswi swi fika kwalomu ka hafu ya swifuwo leswitisiweke (9 630) kusuka e tikweni ra Lesotho hi 2016.

Ku Xaviseriwa Ematikweni Yale Handle ka Timbuti Letihanyaka eAfrika Dzonga

Timbuti leti hanyaka tiyisiwa kusuka e Afrika Dzonga kuya eka matiko yo hlaya ya Afrika kukatsa na Namibia (34), Sudan (103), Senegal (38) na Swaziland (117). Matiko yan’wana lawa yanga tisa timbuti leti hanyaka e Afrika Dzonga hi 2018 ya katsa Bangladesh (15 goats), Mauritius (1099) na Saudi Arabia (106).
Tinhlayo ta kuyisiwa ka swifuwo ta 2018 ti tekiwe kufikela hi nhweti ya September. Ehandle ka swifuwo leswi hanyaka, ti embryos na swo andzisa swifuwo naswona swa yisiwa eka matiko yale handle kusuka laha Afrika Dzonga.

Ku Tisiwa ka Nyama ya Mbuti eAfrika Dzonga

Kuya hi Department: Agriculture, Forestry and Fisheries (DAFF) tiko ra Afrika Dzonga ri yisa ngopfu nyama yotsakama na leyi gwitsirisiweke ya timbuti; yo tsakama, leyi gwitsirisiweke ya timbuti leyi tsemeleriweke; xikan’we nayo tsakama, leyi gwitsirisiweke leyi pfumalaka marhambu ya mbuti.
Eka nkarhi wa 2007 kuya fika eka 2016, Afrika Dzonga ritisile kwalomu ka 6 200 wati kilograms ta chevon hi lembe leyi vuyeriseke kwalomu ka R83 139 hi lembe. Hi lembe ra 2017, kuve ntsena 1.8 ton wa nyama ya mbuti leyi tisiweke kusuka e tikweni ra Namibia. Kuya fikela hi September 2018, akuvangi na nyama ya mbuti leyinga tisiwa e tikweni ra Afrika Dzonga.

Ku Xaviseriwa Ematikweni ka Nyama ya Mbuti Kusuka eAfrika Dzonga

DAFF, eka xiviko xa yona ‘A Profile Of The South African Goat Market Value Chain’ (2017) yi vule leswaku tiko ra Afrika Dzonga ri xavisele matiko yale handle nyama ya chevon leyi ringanaka kwalomu ka 43 tons ya ntsengo wa R2.7 million hi lembe ra 2016 (R62/kg). Leswi akuri ku tlakuka ka 115% (hi mass) na 87% (eka mbuyelo wa mali) kusuka eka 2015 kuya eka 2016.

E handle ka kutlakuka loku eka ku xaviseriwa ka matiko yale handle ka nyama ya mbuti kusukela hi lembe ra 2015 kuya eka 2016, nhlayo yaku xaviseriwa ka matiko yale handle nyama yi hungutekile swinene hi lembe ra 2018.

Nhlayo ya lembe ra 2016 ya 43 tons ta nyama ya mbuti leyinga xaviseriwa ematikweni yale handle yi hungutekile swinene kuya eka ntsengo wa kutlula 1.2 tons kuya fikela hi nhweti ya September 2018. Leswi swikatsa ku xaviseriwa matiko yale handle 13 kg wa nyama ya mbuti eka tiko ra United Arab Emirates.

Kuxaviseriwa ka tiko ra Swaziland nyama ya mbuti swihungutekile kusukela eka kutlula 35 000 kg hi 2016 kuya fika eka 7 kg hi lembe ra 2018.

Judith Weideman wa Kalahari Kid Corporation (KKC) u hlamusele leswaku makete wa KKC wu katsa matiko yakufana na Mauritius, Hong Kong, Uganda na Nigeria. ‘Loko swiyiriso switava swi tlakusiwile nakambe, KKC yitaya e mahlweni ku phakela nyama ya mbuti eka matiko yaku fana na Kuwait, Saudi Arabia, Oman, Dubai, Qatar na Bahrain.’Aku vangi na rito kusuka eka madokodela ya mfumo ya swifuwo va ndzawulo ya: Agriculture, Forestry and Fisheries laha kungavaka na nhlamuselo yaleswaku hikokwalaho ka yini kuri na swiyiriso leswi kumbe swita herisiwa rini (December 2018).

KKC i xiyenge xa bindzu ra mfumo xifundzha wa Northern Cape naswona hi xona ‘Special Purpose Vehicle’ (SPV), lexi tirhisiwaka ku xavisiwa ka nyama ya mbuti exifundzheni xa Northern Cape.

Translated by Ike Ngobeni