Tlhaelo ya go Tonya go Dikolobe

©Glenneis Kriel

Ka lebaka la maemo a boso a borutho mo Afrika Borwa, kgatelelo ya go tonya ga se bothata bjo bogolo kudu go dikobe tše kgolo go swana le mo dinageng tše dingwe. Le ge go le bjalo, bošego bja marega, bo na le phefšana mo dikarolong tše dingwe tša naga, ka fao balemi ba ka mo mafelong a, swanetše go hlokomela gore ba tšhireletša dikolobe tša bona mo dinakong tše.
Dikolobe tše nnyane kudukudu ke tšona tše di lego kotsing ya kgatelelo ya go tonya, go fapana le dikolobe tše kgolo ga di na makhura a mantši kudu a go šireletša kgahlanong le go tonya, kudukudu nakong ya diiri tša pele tša masomepedi nne seswai ka morago ga pelego. Di ka se atlega gomme di ka hlokofala ge di sa hwetše borutho.

Dika tša Kgatelelo ya Monagano

©Glenneis Kriel

Bjalo ka go swana le dikolobe tše kgolo, ge o ka se boloke dikolobe tša gago mo lefelong le borutho go tla feletša go direga gore maatla ao di a hwetšago go tšwa go tšweletša dijo a šomišwe go hlola phišo bakeng sa kgolo.
Bjale naa o ka tseba bjang gore dikolobe tše gago gago di na le kgatelelo ya go tonya?
Go ya ka tlhopho ya diphoofolo ya naga ya temo mo Yunibesithing ya Washington, dikolobe tše di na lego kgatelelo ya go tonya di dula ka sehlopha mmogo goba di robala godimo ga maoto di phuthegile ka fase ga ona ka maitekelo a go hwetša borutho.
Di na le go thothomela. Ge gatelela e tšwela pele go feta matšatši a mmalwa, dikolobe di a ota, ga di gole gabotse gomme di hlabolla morriri wo makgwakgwa ka godimo. Gape di na le go ba le letšhollo.

Thibelo

Go fa themperetšha ya boiketlo mo nakong ya pelego ga go bonoloka mokgwa wo go bolelwago ka gona, ka ge dikolobe tše nnyane le dikolobe tše kgolo di atlega mo magatong dithemperetšha tša go fapana.
Dipeu di rata gabotse kudu ka ditikree Celsius ya, mola dikolobe tše nnyane di tla atlega ka dithemperetšha tša godimo, dikgato tša Celsius tše 32.
Dikolobe tše di kwago go fiša di tla thoma go ja gannyane e be di tšeletša maswi a mannyane, gomme se se ka ba le khuetšo ye mpe go kgolo ya kolobe ye nnyene.
Dikolobe tše nnyane, di swanetše go dula di ke borutho gore di gole gabotse.
Dinolofatši tša sebjalebjale, themperetšha ya ka phapošing, e tla fetolwa go ya ka dinyakwa tša dikolobe, mola lefelo la go fiša le šomišwago go boloka dikolobe tše nnyane gore di be borutho.
Ka nepagalo, go bohlokwa go tšea maemo a phaphoši a go swana lemaota a mmalwa ka fao dikolobe di bolokilego.

Go bea fase go ka rarolla bothata bjo, ka tlwaelo dikolobe di robala mo lebatong leo le dirilwego ka ditlabakelo tše fodilego go feta ka moo lefelong leo dikolobe di bolokwago. Lebato le ka dirwa go tšwa go didirišwa tša go tloga go kota, tshipi, polastiki, galasetlhale le aluminium.
Le go šomiša malao, bjalo ka dihlaka goba mebetlela, mo lebatong la bokagodimo bja mmu fao dikoloe di bolokwago, go ka se thuše fela go godiša theperetšha moo dikolobe di bewago gona eupša go tla thuša gape gore di dule gabotse. Le ge go le bjalo, malao a swanetše g tlošwa goba goba malalo a mafsa a swanetše go bewa gore dikolobe tše nnyane di phele di omile le ebile di hlwekile.
Polase ya dikolobe e swanetše go ba le šireletšo, go tšwa go mabato go ya go siling le maboto go thibela le moya. Balemi ba bangwe ba diriša seširo sa plastiki go tswalela mafasetere mo nakong ya maemo a boso a go tonya le climate ye mpe.

Translated by Lebogang Sewela