Thutaswika ya ka Richtersveld

Go Thoma ga Phišo

©Jacques Marais

Go tshelela pele mengwageng ye dimilione tše 100, kontinentekgolo ya Gondwanaland bjale e be e šutang gannyane gannyane go kgabaganya selete sa borwa bja diphoulu gomme naga e be e khupeditšwe ke dilakane tša lehlwa tše koto. Melete ye e hlwekišitšwego ke dinoka tša lehlwa le le ntšhi tše di ka bonwang ka Grasdrift, kgauswi le Phaka ya Bosetšhaba ya Ritchersveld, le ka Nieuwoudtville.
Ka 270 ya dimilione tša mengwaga ye mmalwa tše di fetilego, le ge go le bjalo, naga e tšwile ka ntle ga selete sa dipoulo le dilo di be di thoma go fiša. Ka go rialo, dinoka tša lehlwa le le ntšhi di thomile go tologa, di sepela di tlogela ka morago megogolwa ya dinoka tša lehlwa le le ntšhi gomme tša fetoga sehlopha sa Dwyka sa maswika a dinoka tša lehlwa a go šiiwa. Se se šupa mathomo a seka-sehkahlake sa Karoo se segolo, seo se atologelago bontšhing bja bogareng bja Aforika Borwa ya bjale. Megogolwa ye ye phatlaladitšwego ka go se lekane ka seleteng sa Namaqualand, di robetše godimo ga maswika a Sehlopha sa Nama.

Mokurukuru wa Thutaswika

©Shem Compion

Ka nako e tee ge megogolwa ya Dwyka, selete ka moka se be se ka fase ga lebaka le letelele ya mokurukuru wa thutoswika, ge Gondwanaland e thoma go pharogo go tšeo bjale e lego dinagakgolo tša dikontinente ya Amerika Borwa le Aforika. Se se hlotše momeno wa go makatša wa dillaga tša leswika le le golo la dithaba tša mehutahuta (moago wa thaba) ya modiro go kgabaganya selete. Bjalo ka karolo ya dikgaruru tše, noka gamola e hlomilwe go kgabaganya selete sa ka Karoo le dikarolo tša bohlabela bja borwa bja Namaqualand. Dihlopha tša Ecca le Beaufort di feleditše di gogolelwa ka nokeng gamola, go dira botlase bja bontšhi bja setšhaba sa matšoba le diphoofolo sa Nama-Karoo.
Bjalo ka karolo ya tshepedišo ye, bogodimo bja lewatle le bona bo fokotšegile ba bea bophara bja lebopo pepeneneng, le dinoka tšeo di elelago go ya moleng wa lebopo le le mpšha tša go tšwela pele go dira kgogolego ya mabu ya dinaga tše sephara tša ya godimo. Se se hlodile, gareng ga tše dingwe, go hlongwa ga Moedi o mogolo wa Noka ya Dihlapi (ya bobedi ye kgolo kudu lefaseng, ka morago ga Moedi o mogolo wa ka Lebowa la Amerika). Ka nako ye, selete sa Namaqualand se be se setše se omile kudu gomme meela ya ka lewatleng e be e setše e thomile go kupetšwa ke megogolwa ya sehlaba.

Bontšhi bja Ditaemane

©Nigel J Dennis

Kgato ye e latelago ye e bohlokwa ye e latelago e diregile mengwaga ye dimilione tše 120 ye fetilego, ge molokoloko ya dipeipi tša makgwa molelo di kgoromeletša godimo go tloga Legaping go ya bokagodimong bja mabu. Dipeipi tše tša sebopego sa mojagobedi di be di rwala bontšhi bjo bo godimo bja ditaemane, di hlamilwego ka botebong bja go fihlela dikilometara tše 250 ka fase ga bokagodimo bja mabu.Maswika a diataemane e be a tšwaleletšwe ka gare ga mohuta o mongwe wa leswika la go thubega wa go bitšwa Kimberlite.
Mo mengwakgolong ye e latetšego, dipeipe tše tša go tšweletša ditaemane mafelelong di ile tša kgogolwa ke dinoka (ya bohlokwa kudu ka Noka ya Mmala wa Namune) gomme lehumo la go phatsima le be le sepetše le meetse go ya Atlantic. Gomme ditaemane di be tša gogolelwa ka mabopong a Namune le molomong wa Noka ya Mmala wa Namune, ka llaga ya tšweletšo ya ditaemane e beilwe fase magareng ga 20 le 25 ya dimilione tša mengwaga ye e fetilego.
Go fihlela dimilione tše 100 tša mengwaga ye e fetilego, Amerika Borwa le Antarctica di be di arotšwe go nagakgolo kontinente fatshe ya Aforika (yeo ka nako ya nngwe e bego e le ka bogareng bja kontinentekgolo ya Gondwana) e be e kgobokaneditšwe ke meetse. Se se dirile gore bogare bja kontinente fase go ‘šišinyega’ go feletša go lefelo la sephara ka mabopong leo le bego le arotšwe ka lefelo la naga godimo ya bogareng bja godimo ke moela o mo telele o bogale.

Selete sa Ditsela tša Meetse tše Dikgolo

Ga bjale, noka yeo e tla bago ya Mmala wa Namune (goba! Gariep) e be e šetše e le tsela ye kgolo ya meetse ka seleteng. E hlolegilego ka mafelong a dinaga godimo tša Lesotho gomme e elela go ya ka thoko ya go tsena ka Lewatleng le Atlantiki kgauswi le Lebopo la Alexander la ga bjale. Go tloga fao, go ralala 65 ya dimilione ya mengwaga ye e fetilego, bothatanyana bja thutafase bo hlotše gore Noka ya mmala wa Namune e fetole tshepelo ya yona. E feleditše e šutetše ka borwa gomme ya kitima go feta Moedi wa Koa go fihla Atlantic kgauswi le molomo wa Noka ya Lepelle ya ga bjale.
Se se ra gore e ka ba ditone tša lekgwara tša dimilione tša go ba le ditaemane dira tšeo di bego di gogolwa go tsena ka lewatleng, fela go išwa ka lebopong la lewatle ke meela ye mpšha yeo e sa tšwago go tšwelela, yeo e elang go ya leboa ka Benguela. Ka morago ga mengwaga ye dimilione tše 50, le ge go le bjalo, go bile le mathata a lefelo la fasana le hlodilego gore Noka ya Mmala wa Namune e boele tseleng ya yona ya setlogo ya go putla ka Richtersveld go ya Lebopong la Alexander. Poelo ye ya ya go ya le go tšwa ke gore lebopo ka moka la leboa-bohlabela la Aforika Borwa, gammogo le lebopo la borwa la Namibia, le tletše kudu ka ditaemane.
Go iša pele, lebopo la bodikela bja Aforika Borwa bo gotše go ba le oma mo mengwageng ye dimilione tše mmalwa tše di latelago. Leganata la Namib, le lengwe la kgale kudu lefaseng, le bile la hlomiwa magareng ga mengwaga ye 40 ya dimilione le ye dimilione tše 25 ye e fetilego. Mafelelong, mengwageng ye e ka bago dimilione tše 5 ye e fetilego, moela wa Benguela wa go tonya (oo tlogilego ka Antarctic) o be o setše o le ntlha ya go buša tlelaemete mo seleteng se se omilego se. Se se sepelelana le phetogo ya klaemete yeo e bonego Namaqualand e tloga fao pula e nago selemo go felo fao pula e nago marega.

Lebopong la Naga ye Sephara ya Namaqualand

Tlhabollo ya thutafase ya mafelelo e thomile mengwageng ye dimilione tše 5 ye e fetilego, ge Namaqualand e eya godimo. Se se hlagišitše mafelo a ka lewatleng a mmalwa ao a bego a khupeditšwe ke tša mehuta ya mabu ye mentšhi ga nnyane ga nnyane.
Hlakanego le mohlaba, le ge go le bjalo, e be e le dimilione tša maswika a ditaemane tša boleng bjo bo boletšwego ka godimo, gomme marobalo a lekgwara a rafšwa kudu lehono. Gape re swanetše go ela hloko gore megogolwa ya ka lewatleng yeo e le go ka fase ga lewatle e na le ditaemane, gomme tše di šomišwago bohlaswa ke diketswana tša go mama santa ye bohlokwa gomme tša e sepetša go ya ditišong tša go kgetha ka lebopong.
Ye nngwe ya mafelelo ya go bolelwa ke gore: maswika a lehono kudu ka seleteng a hwetšwa go bapa le mabopo a Noka ya Mmala wa Namune moo dillaga tše koto tša ditšhitišo di kgobokeditšwego ka lebaka la mafula. Mabopo a mangwe di 30 ya dimetara go ya godimo go feta bogodimo bja ga bjale, go šupa mafula a magolo kudu ka borwa bja Aforika. Go fa maswika a lehla go bontšhitše gore mafula a mangwe a a hlagile mengwaga fela ye 700 ye e fetilego, seo se šišinyago gore a ka tšwelela gape!

Naga ya Diphapano

Gomme bjale re fihlile mafelelong a karolo ye ya kanegelo, gomme mafelelo a lenaga a re a bonago lehono: ke mabopo a makgwakgwa, a go tonya gomme lego bophara, mabopoa a dinaga tša go ba sephara a go ba le mohlaba a kgaogantšwego go tšwa le go fiša, go oma ka bogareng ka dipalo tše di mmalwa tša thaba dithaba tša go ya godimo. E tloga e le karolo ya diphapano ya naga e šele, e lwa mo godimo ga lefase la sekgwa molelo, popego ya leswika la go tšwa molelong le ela, go tšwa ka godimo ga meetse, la go fetoga.
Bjalo ka Odendaal Francois le Helen Suich ba ngwadile ka pukung ya bona ka Richtersveld, “Go na le mafelo a mmalwa ka Aforika Borwa moo palo ye kgolo bjalo ya diyunit tša thutafase tše di bonagalago gomme di le karolo ya seripa sa mehuta ye e fapafapanego ya leswika, gammogo le go fapafapana ga ditlhatlošetšo godimo tša ona, tšeo di hlomago mehutahuta ya madulo ka Richtersveld, seo ka go dira gore go kgonagale gore phapano ye kgolo dibjalo e fetogele.

Translated by Lawrence Ndou