U Sikiwa ha Richtersveld

Ha Thoma u Fhisa

©Jacques Marais

U tshi nga fhira minwaha yo no swika 100 Million, Mass khulwane ya Gondwanaland yo vha i tshi khou ḓa nga zwiṱuku kha dzingu ḽa vhukovhela na shango ḽo valiwa nga ice yo khwathaho.
Zwe zwa siwa zwo itwa zwi kha ḓi vhonala na ṋamusi Grasdrift, tsini na phakha ya Richtersveld, na Nieuwoudtville.
Nga tshifhinga tsha minwaha ya 270 million yo fhelaho,naho zworalo shango ḽo ḓo bva kha vunḓu ḽo dzikaho, zwithu zwa thoma u konḓa. Nga nḓila Glacier ya thoma u ṋoka, i tshi khou sia mass ine ya tshimbila zwiṱuku, shango ḽa vha ḽi tshi khou yela hune ha vhesa na maḓi. Zwithu zwa thoma u fhisa. Nga nḓila Glacier ya thoma u ṋoka, ḽi tshi khou sia murahu zwithu zwo ḓaho na Glacia zwe zwa ḓo fhedza zwi tshi khou vha tshigwada tsha Dwyka ya dzi tillites.
Hezwi zwi amba u thoma ha Karoo Supergroup, hune havha tshipiḓa tshihulwane tsha nga ngomu ha Afrika Tshipembe. Hezwi zwithu zwo salaho zwo phaḓalala vhukuma kha dzingu ḽa Namaqualand region, dzi tou vha nnṱha ha matombo a tshigwada Nama.

U Tshimbila ha Tshithu tshi Songo Ḓoweleyaho nga Mupo

©Shem Compion

Nga tshifhinga tshithihi na u vha hone ha Dwyka, vhupo hoṱhe ho vha hu fhasi ha tshithu tshihulwane tsha mupo tshe tsha vha tshi tshi khou tshimbila, musi Gondwanaland i tshi thoma u khethekanya ya bva zwipiḓa zwine zwino ri ya kona u zwivhona South American na kha mashango a Afrika.
Hezwi zwo ḓo vhanga zwi mangadzo zwa u ṱumana ha matombo, manwe asika dzi thavha u mona na vhupo. Nga mulandu wa u shanduka hohu, ha mbo ḓi sikiwa tshithu tshi no nga ndishi kha vhupo ha Karoo na tshipiḓa tsha south-eastern ya Namaqualand. Tshigwada tsha Ecca na Beaufort zwo vha zwo iswa kha hei sambelo, zwa sika zwine zwa vha zwinzhi zwa zwimela zwa Nama-Karoo.

Sa tshipida tsha mushumo, nnṱha ha lwanzhe ha ṱuwela kule hu tshi khou itela u bvisela khagala hune ha dzula maḓi. Na milambo ya thoma u elela fhethu huswa, hune ha vha ho no khwinisiwaho. Hezwi zwo vhanga u sikiwa ha mulambo wa Fish River Canyon (wa vhuvhili kha u hulesa kha ḽifhasi,nga murahu ha Grand Canyon kha ḽa North America). Nga hetshi tshifhinga, vhupo ha Namaqualand ho vha hono oma na dzinḓila dzine dzo vha dzo no vha hone dza thoma u valea.

U Dala ha dzi Diamond

©Nigel J Dennis

Zwinwe zwa ndeme zwie zwa itea zwo itea nga murahu ha minwaha ya120 million, musi dzi bommbi dza volcano dzo vhalaho, dzi tshi kombetshedza uri dzi gonye nṱha ubva kha Mantle yo livha nga nnḓa. Fhedzi dzibommbi dzine dza vha na tshivhumbeo tshine dzo sekana phanḓa dza vulea murahu dzo vha dzi tshi vha dzo fara dzi Diamond, dzine dzo sikiwa fhasi hune ha ha ho tsa lune lwa nga lingana 250km nnḓa. Matombo a hone ovha a mavhaivhai ane avha o itwa nga matshakatshaka a tombo ḽine ḽa vhidziwa Kimberlite.
Lwa millennia zwo vha zwi tshi khou tevhela, fhedzi dzi bommbi dza dzi diamondiferous dzo vha dzo tshinyadziwa nga mulambo (mulambo wo vhonalaho ndi wa Orange River) na lupfumo lwa u penyelela lwa mbo ḓi ṱuwa ḽo livha Atlantic. Dzi Diamond dza mbo ḓiiswa uya mathomoni a mulambo wa Orange na mulomoni wa mulambo, dzo tou khwaṱha vhukuma ḽeyara dza hone dza mbo ḓi vhewa fhasi vhukati uya kha minwaha ya 20 uya kha 15 million yo fheleaho.
Lwa minwaha ya 100 million yo fhelaho, South America na Antarctica zwo mbo ḓi fhambanya ubva kha mass ya shango na mashango a Afrika, ane o vhuya a vha vhukati ha Gondwana o vha o tingeledzwa nga maḓi. Hezwi zwo vhanga u sikiwa fhethu hune havha tsini na maḓi ho adzaho hune havha ho fhambana na na maḓaka nga ndi mukaṋo.

Vhupo Vhuhulwane Hune ha vha na Maḓi

U swika zwino, mulambo une wa vha wa Orange (kana!Gariep) ho vha hono vha wone muhulwane une wa vha na maḓi manzhi. Ubva dzi thavhani dza Lesotho wa elelela kha thungo ya devhula uri u kone u dzhena kha Atlantic Ocean hune ha vha tsini na hune ṋamusi ra hu vhidza uri Alexander Bay. Ubva hafho, lwa minwaha ya 65 million yo fhelaho, ha vha na zwikhakhisi zwa mupo zwe zwa ita uri mulambo wa Orange u shanduke. Wa yela thungo ya vhukovhela wa gidima u tshiyela kha kusi kwa Koa Valley uri u kone u swika mulomoni wa une ṋamusi ra u vhidza uri Olifants River. Hezwi zwi amba uri vhunzhi ha dzi Diamond dzo vha dzi tshi kho tanziwa lwanzheni, uri dzi kone u dovha dzi hwaliwe dzi iswe tsini na maḓi nga nascent, uno elela u tshi ya vhubvaḓuvha hune zwino havha Benguela current.
Minwaha ya 50 million yo fhelaho, naho zwo ralo, ha mbo ḓi ḓa inwe glitch yo vhangaho uri mulambo wa Orange u humele fhethu hawo ha u thoma nga kha Richtersveld uya Alexander Bay. Dzi mvelelo dza hezwi zwoṱhe ndi u sokou dzhena u tshi bva tsini na lwanzheni ha Afrika Tshipembe, na thungo ya vhukovhela ha Namibia, ho ḓalaho diamond.
U tshi khou isa phanḓa, vha dubo lwa devhula tsini na maḓi Afrika Tshipembe, vha hula fhasi ho oma vhukuma lwa minwaha itevhelaho ya million. Soga ḽa Namib, ḽone ḽine ḽa tou vha ḽa kale vhukuma, ḽa mbo ḓi tumbulwa vhukati ha minwaha ya 40 na 25 million yo fhelaho. Nga murahu ha minwaha ya 5 million yo fhelaho, ha mbo ḓi da Benguela current (ine ya bva kha ḽa Antarctic) ha mbo ḓi vha yone yo ḓalaho kha mashango ane avha uri o oma. Zwa u ṱangana na zwa u shanduka ha mutsho zwe zwa ḓo vhona u pfuluwa ha Namaqualand hu tshi khou bva kha tshilimo hu tshi ya kha mvula dza vhuria.

Namaqualand Tsini na Maḓi

Tsha u fhedzisela tsha mupo tsho thoma nga murahu ha minwaha ya 5 million yo fhelaho, musi hangei kha ḽo adzaho Namaqualand hu tshi takuwa. Hezwi zwo ḓo bvisela khagala dzi nḓila nnzhi dza maḓini dze dza vha dzo valiwa nga muṱavha. Dzo ṱangana na muṱavha, naho zwo ralo,he havha huna dzi million dza matombo avhuḓi ho mbo ḓi vha nnṱha, hei mimbete ya mavu yo no itwa sa fhethu ha maini ṋamusi. Ri fanela u ḓivha uri zwithu zwine zwa iswa maḓini zwi vha zwina Diamond, hezwi zwi waniwa nga vhathu vhane vha vha vha tshi khou tshimbila vha tshi fashana na dzi diamond, vhane vha dzhia muṱavha wa vhuḓi vha u bvisa.
Tshithu tsha u fhedzisisela u tshi amba: matombo ane avha hone kha dzingu a wanala tsini na mulambo wa Orange, hune havha na dzi leyara dzo khwaṱhaho dzine dzo ita uri hu vhe na miḓalo. Dzinwe dza hedzi dzi bank dzo ita 30m uya nnṱha ha maḓi, zwine zwa sumbedza uvha na miḓalo mihulwanesa kha ḽa Afrika Tshipembe. Musi wo sedza maḓuvha a hedzi dzi datum unga kona u zwi vhona uri minwe ya miḓalo yo vha hone nga murahu ha minwaha ya 700 yo fhelaho, zwine zwa sumbedza uri zwi nga kha ḓi itea hafhu!

Shango ḽine ḽo Fhambaa na Manwe

Zwino ri swika magumoni a tshiṱori tshashu, zwa u fhedzisela ndi shango ḽine ra ḽi vhona ṋamusi, u kwashea ha matombo, fhethu hune ho vulea ha dovha ha rothola, hune ha vha na muṱavha ho bviswaho kha hune ha fhisa, hune ha fhisa hune havha tsini na dzi thavha. Ndi zwa vhukuma ndi shango ḽo fhambanananho na ḽinwe, ho awelaho kha vhupo hune havha na Volcano, ha mvelo, hono mangadza, hune havha na matombo oyaho nga u fhambana. Sa zwe Francois Odendaal na Helen Suich vha zwi nwala kha bugu yavho nga ha Richtersveld, “hafha ndi fhethu hune ha wela kha huṱuku kha ḽa Afrika tshipembe hune havha na mbalo khulwane ya zwithu zwa mupo, hu dovha ha vha na matombo uya nga u fhambana hao, na u hula hao, zwine zwa sika zwithu zwo fhambananaho, zwine zwa ita uri zwi konadzee uri hafha fhethu hu kone u vhonala.”

Translated by Khalirendwe Nekhavhambe