Ingoma Yabafazi bamaPedi

© Dr Peter Magubane

Ingoma i-Byale

Ngelanga ingoma yamadoda wamaPedi ephela ngayo, i-bogwera (ingoma) yabefazi i-byale iyathoma. Bantazana abamatlawana kwaphela abavunyelwe ukobana baye engomeni. Ngokurhelejwa bomma esele bakhulileko, i-byale gade idoswa phambili mfazi omkhulu wekosi. Nanyana ikosi kungiyo ebetha umthetho we-byale, akangeneleli khulu kiyo nanyana akusingiyo eyikhambisako.

Abentazana bebabizelwa ebandla lekosi ngokobana kuvuthelwe ibhalabhala (phalafala). Lapha gade babizelwa endaweni esehlathini lapha gade bagudwa khona zoke iinhluthu. Abomanina babanikeze iskhumba esikhethekileko esibizwa ngokobana i-(kgakgo) ebayimbatha ngaphambili, ngokuyihlanganisa nesithimba esinzima sangemva (inthepana).

Bembatha irhembana elinekanta elifitjhani elibizwa bona yi-(gentswana nanyana i-nyebelese). Irhembe elinekanta leli lathoma lathulwa mamitjhinari kodwana sele liyipahla etjengisa itjhwayo lesintu. Imizimbabo bayizesa ngedzugu ebomvu kanye namafutha, ngemva kwalokhu kutlhogeka kobana bayokutheza iinkuni zokubasa umilo, babuyele esibayeni sekosi ebusuku.

Ngaphambi kokobana ilanga liphume bajanyiswa umjeje ngokuya ngokwengaba zabo, ngaphambi kokobana babamatjhise babasuse ehlathini, babase endaweni engeqadi, lapha babenza khona izinto zengoma ezithusako ezipheze zifane nalezo ezenziwa amadoda. Ngeskhathesi babanikeza umlayelo ngemisebenzi wabafazi.

Babafundisa ukuhlonipha amadoda woke, khulukhulu ikosi babanikeze umlayelo ngendaba zokuya emsemeni babahlahluke nokobana bayabekezela na. Ukubhina kanye nokugida kudlala indima eqakathekileko nakwenziwa i-byale begodu idroumu ekhethekileko i-(meropa) egade uphathwa yikosi gade usetjenziselwa ihloso leyo. 

Ngemva Kokuhlukaniswa

Ngemva kokuhlukaniswa, abentazana bayahlamba benza amariyadlhana wesiko, ngemva kwalokho babavumele ukubuyela ekhaya. Eenkhathini zesiko iinyawo zabentazana gade zibotjhelelwa zombili emadolweni kuthi imizimba yabentazana ivalwe ukusukela entanyeni ukuya engogoriyaneni ngemiseme.

Gade kutlhogeka kobana bahlale ngendlela le yokutjhugululwa iinyanga ezilithoba, nanyana kuze kuvunwe iintjalo. Eenkhathini zamvanje, iskhathesi sele sincitjhiswe, ngebanga lokobana sele bafunda. Ngeskhathesi abakhethwa barhelejwa bomanina ngemisebenzi yemini bese bayaphumula ebusuku e-(thupantlo) eyakhiwe ngamuva kwsibaya sekosi (ikgoro). Lapha ifundo iragela phambili ngokobana baqule iingoma ezikhethekileko zengoma baziphindaphinde.  

Ekupheleni kwe-(byale) abakhethwa bahlaliswa ehlathini amalanga alisumi lokha babatjela iimfihlo zengoma (dikomana). Abakhethwa bangeniswa ebuthweni lepi, umdosi phambili walo kumkhethwa omkhulu. Godu iinhluthu ziyagudwa bese bayahlanjiswa, ngemva kwalokho bazeswa ngamafutha nedzugu.

Ukusukela lapho baya esibayeni sekosi (kgoro) lapha bahlala khona amalanga amabili. Ngeskhathesi abakhethwa baziwa ngokobana ma-sealoga. Ngemva kokuphela kweskhathesi, bahlanjiswa emlanjeni kokugcina. Ababelethi babo,babanikeza izembatho ezitja, hlangana nazo kunerhabi elimbathwa mntazana ongakendi, ngemva kube nesithimba esifika engogoriyaneni esembathwa bomma abendileko esibizwa bona yi-(nthepa). Bembatha irhembe elide elirhatjiswe ngenkata elibizwa bona (yi-hempe nanyana i-nyebelese). Batjhugulula istayela senhluthu zabo sibe yi-tlopo, lapha iinhluthu bazenza iphondo elisipara phezulu ehloko bese kuthi iinhluthu zangemva nezangemaqadi zigudwe. Lesi khekwabasitayela saqobe malanga sabomma abendileko, kodwana kwanje sele sigudwa bentazana ababuya engomeni kwaphela. Abentazana ababuya engomeni sele kwanjesi babizwa bona ma-mothepa, ekusigaba esirholela kobana babe ma-kgarebe. Ngemva kwaso umntazana uvumelekile kobana angenda.

Abentazana bamaPedi badlula eengabeni okukhula nokungeniswa emphakathini: Isana (lesea), umntazana (mosetsana), umtazana ongakayi engomeni nanyana itlawana (lethumasa); umntazana osele akhululeko - sealoga (ilunga lesikhathi esifitjhani setjhuguluko); umntazana oye engomeni (mothepa); umntazana osele asazi isigaba sakhe sokukhula (kgaribe). Nanyana kunjalo, umuntu osikazi uthola ubujamo bakhe bokuba mfazi (mosadi) ngemva kokobana ende bekabelethe nomntwana.

Translated by Busisiwe Prudance Skhosana