Koma ya Byale
Ka letšatši leo karolo ya koma bogwera bja banna ba Bapedi e felago, byale (koma ya basetsana) e a thoma. Basetsana fela bao ba sepetšego moletlo wa go tsena mahlalagading ba nago le tshwanelo ya go alošwa. Ba thušwa ke basadi ba bagolo, byale bo be bo laetšwa ke mosadi wo mogolo wa kgošana. Le ge e le gore kgošana e na le boikarabelo ka kakaretšo le bolaodi bja byale, o be a se a kgatha tema thwii ka go yona ka tsela efe goba efe.
Basetsana ba be ba bitšetšwa kgorong ya kgošana ka go budulela lenaka (phalafala). Ba be ba etelwa pele go ya ka mafelong a a thoko ka nagng moo meriri ya bona ka moka e be e beolwa. Bomma ba bona ba be ba fa theto ya letlalo ye bohlokwa, (kgakgo) tšeo ba bego ba di apara ka pele, e kopantšwego le theto ye ntsho (nthepana). Gape ba be ba apara gempe ye kopana ye e dirilwego ka moši (gentswana goba nyebelese).
Mokgwa wa go dira ka moši ka setlogo o tsentšwe ke maromiwa eupša o fihlile go ba karolo ya diaparo yeo e šupago tshekamelo ya setsibi sa setšo. Mebele ya bona e be e tlotšwa ka motswako wa letsoku le le khubedu le makhura, ka morago ga moo ba be ba swanetše go kgoboketša dikgong le go boela Kgorong ya kgoši bošego.
Pele ga ge letšatši le hlaba ba ba bewa ka mela go ya ka maemo gomme ba tlotšwe ka dihlare tša tšhireletšo. Se e be e latelwa ke go bethwa motho yo mongwe le yo mongwe go ya ka maemo, pele ga ge ba e ba letsema go tsena nageng. Ka lefelong le le k9a thoko ba be sa tsenela kekišo ye e tšhošago ya go bolotša ye e swanago le ye e dirilwego ke bašemane.
Go tloga fao basetsana ba tla tšewa go išwa ka lefelong la bodulo moo ba tla bewago ka thoko kgwedi. Ka nako ye ba hwetše taelo ya semmušo ya go šoma le maikarabelo a basadi. Ba be ba rutwa go hlompha banna ba ka moka, kudukudu kgoši, ba fiwa ditaelo ka ditaba tša thobalano le go tsentšhwa ka ditekong tša kgotlelelo. Go opela le go bina di ralokile karolo ye bohlokwa ka byale moropo o kgethegilego (moropa), woo ka tlwaelo o bego o swarwa ke kgoši, o be o šomišetšwa morero wo.
Ka Morago ga Go Beelwa ka Thoko
Ka morago ga go beelwa ka thoko, basetsana ba hlapa le go kgatha tema ka ditirelong gomme ba be ba dumelelwa go boela gae. Ka dinako tša setšo maoto a bona a ne a kgokilwe mmogo mo dikhurung ba khupeditšwe go tšwa molaleng go ya kgokgoilaneng ka meseme ya bjang. Ba be ba swanetše go dula mo nakong ye ya phetišo ya dikgwedi tše senyane, goba go fihla ge puno e bunnego.
Mo dinakong tše di sa tšwago go feta nako ye e fokoditšwe mo go bonalago, go akaretša dinyakwa tša thuto. Mo nakong ye baalogane ba thuša bomma bona ka mešomo mosegare gomme bošego ba ya go ikhutša sekhutlwaneng sa go ikhetha (thupantlo) yeo e agilwego ka morago ga mengwako ya dinagamagaeng ya kgoro ye nngwe le ye nngwe. Mo thuto ya bona e tšwela pele ka tsela ya dikoša tša koma tše di kgethegilego le poeletšo ya se sengwe le se sengwe ya mešomo.
Ka mafelelong a byale, baalogane ba be beetšwe thoko ka nageng matšatši a ka bago 10 mola dikomana (diphiri tša baalogane) di utollotše go bona. Baalogane ba be tswakwele ka mophatong, woo moetapele wa bona e bego moalogane o mogolo. Gape meriri ya bona e a boelwa gomme ba a hlapišwa, ka morago ga moo ba tla tlotšwa ka letsoku le makhura.
Ba tšwela pele go ya ka bogošing kgorong, moo ba tla dulago matšatši a mabedi. Mo nakong ye baalogane ba tla bitšwa sealoga. Fela ge nako ye e fedile, ba hlapa ka nokeng nako ya mafelelo. Batswadi ba bona ba ba fa diaparo tše mpša, tšeo di akaretšago theto ya thapo ya mosetsana yo a sego a nyalwa ka pele le, go fihla dikgokgoilaneng, ka morago ga theto ya mosadi yo o nyetšwego (nthepa). Ba apara ye telele ya go swana le gempe ye e dirilwego ka moši (hempe goba nyebelese).
Ba fetolal meriri ya bona go ba tlopo, moo meriri e bopwago go ba sephaphathi godimo ga hlogo ka morago le ka lehlakoreng e beotšwe. Ye e kile ya ba seaparo sa hlogong sa tšatši ka tšatši sa basadi ba go ka nyalwa le bao ba e sego ba nyalwa, eupša tirišo ya yona e a iletšwa go koma ka boyona. Mosetsana yo alogilego o be a tsebja bjalo ka mothepa, kgato ye e feletšago go alošwa ka botlalo (kgarebe). Morago ga ge mosetsana o be a nago le tshwanelo ya go nyalwa.
Basetsana ba Bapedi ba fetile mo dikgatong tša tlhabollo le go tsenywa ka setšhabeng: lesea (ngwana); mosetsana (ngwaninyana); lethumasa (mosetsana o a se sego a aloga); kgarebe (moekane o butšwitšego); sealoga (leloko la nako ya phetišo); mothepa (moekana o alogilego); kgarebe (moekana wa go fiwa temogo ya go butšwa). Le ge go le bjale, mosadi o hwetša maemo a go ba mosadi (mosadi) fela ge a nyetšwe le go ba le ngwana.
Translated by Lawrence Ndou