SQLSTATE[HY000]: General error: 144 Table './aatc/tiger_page_view' is marked as crashed and last (automatic?) repair failedVredefort nga Tshifhinga tsha u Bveledzwa lwa Tshizwino

Vredefort nga Tshifhinga tsha u Bveledzwa lwa Tshizwino

© David Fleminger

Technology Nntswa

Zwa iron age zwo ḓisiwa kha southern Africa nga Bantu, vho swikaho vha tshi khou bva vhubvaḓuvha. Hedzi ṱhunḓu dzo ḓa na dzi technology nntswa, zwo no nga zwishumiswa zwa tsimbi, zwa u lima, zwa zwifuwo zwa hayani, nahone vha ḓivhelwa u dzula vhubvaḓuvha ha Afrika Tshipembe nga vho 500AD. Ha mbo ḓi vha mathomo a Iron Age kha dzhango.

Musi vha tshi khou phaḓalala vha tshi ya vhukovhela, vha Bantu vha thoma u bva zwipiḓa zwo fhambananaho, zwoṱhe zwine mvumbo na mvelo yazwo zwo ḓitika nga midzi ya “Ntu”. Nga ngomu ha shango, havha vhathu vha mbo ḓi kona uvha ma sotho-Tswana vhane namusi vha kha ḓi dzula kha hono vho vhupo. Nga hangei tsini na maḓi vha vha ma Swazi, Zulu na Ma Xhosa.

Iron Age ya nga Murahu

Nga 1300AD, vha u dzudzanya zwithu na technology vha swikelela zwa Bantu he zwothe zwe zwa vha zwi hone vha kona u zwi vhidza uri iron age ya nga murahu. Nga hetshi tshifhinga lushaka lwa Sotho –Tswana vha ya vha dzula kha matombo mahulwane, tshinwe tshifhinga hu tshi vha huna vhathu vho no swika zwigidi, hafha ndi hone he ha thoma u tumbuliwa fhethu ho no nga Mapungubwe, hune ha vha fhethu ha Afrika Tshipembe ha zwa vhufa ha ḽifhasi.
Nga vho 1800, vhupo vhunwe ho vha ho no vha na vhathu vho no swika 15 000. Vhundeme ha ḓorobo ya Kaditshwene, sa tsumbo, yo ṱaluswa nga ṱhonifho khulwane nga vhatshena vhe vha ḓa u thoma vha kereke.

Vhadzulapo vho no swika 10 vha Iron-Age, na mvumbo yavho ya matombo o itaho luvhondo, ndi hone ho tumbulwaho kha Dome na ṋamusi. Ahuna na manwe ane avhonala atshi nga ndi mahulwane, fhedzi o dzula zwavhuḓi nahone a ya ṱuṱuwedza kha tsireledzo ya zwiimiswa zwo salaho.

Vhadzulapo vha Vredefort

Nzulelo ya vhadzulapo vha Vredefort ndi thikho ya fhethu hune havha uri hu vhukati kha dzi kholomo he havha hu vhuṱanzi kha shango ḽoṱhe nga henetshiḽa tshifhinga. Ndi danga ḽa kholomo, ine ya imelela vhupo nga tshifhinga tsha kale uri rali una kholomo ho vha hu tshi vha hu tsumbo ya uri wo pfuma. Uya nga ha mahosi ane o dzula na madanga adzi kholomo na vhalanda, zwifhaṱo zwo vha zwi tshi itwa nga nḓila yo teaho zwi tshi sumbedza vhundeme ha vhaṋe vhazwo.
Kholomo ho vha hu dzone dzine dza funeswa, nahone ho vha hu tshi tanganelwa tsini na danga u tandulula mafhungo a shango kana milayo ya shango. Nga tshi Sotho, ho vhu vhupo vhu vhidziwa ‘kgotla’ (fhethu ha u ṱanganelana). Vhanna vha sialala vho vha vha tshi vhulungelwa kha danga ḽa kholomo.

Fhethu hune ha vha ha vhafumakadzi, nga hangei, ho vha hu tshi tou vha hayani, hu sina zwimangadzo hangei. Tshifhaṱo tshinwe na tshinwe tshi sumbedza fhethu ha vhuḓi ha u kona u lumelisa vhaeni na fhethu ha u lugisela zwiḽiwa. Vhafumakdzi nga mvelo vho vha vha tshi vhulungelwa nḓuni dza u bikela nga murahu ha hone.

Kha Madzulo a Iron Age

Tshinwe tshifhaṱo tsho vhonalaho vhukuma kha vhadzulapo vha Iron age Vredefort hu vha ho kateliwa grain pits, middens (mashika na zwinwe zwine zwi sa vhe zwa vhuḓi) na raised granaries. Dzi khali dzo kwasheaho, dzi khali dza u kona u vhea zwithu khazwo na matombo zwi ya wanala hoṱhe.

Zwo no vhavha, ngudo dzine dza amba nga ha ḓivhazwakale ya vhathu na hune vha dzula hone azwo ngo dzhiiwa sa zwithu zwihulwane nga thifhinga tsha muvhuso wa tshiṱalula, sa zwine ḓivhazwakale inwe na inwe ine ya vha na vhathu vhatsu zwo vha zwi tshi dzhiiwa sa zwithu zwine zwi sa vhe na mushumo kana zwi tshi pfi zwi khombo. Zwenezwo zwo ita uri vhunzhi ha vha dzulapo vha Vredefort avho ngo ṱolwa nga zwa dzi ngudo. Hezwi zwo ḓo shanduka kha minwhaa isi minzhi yo fhelaho, naho zwo ralo dzi ngudo dzo itwaho na mvelo zwi khou hula kha ḽa Afrika Tshipembe.
Tshinwe tsha zwithu zwo no takadza kha vhupo ha Vredefort zwo itea fhethu hune ha vhidzwa upfi Askoppies (tshikwarani tsha Ash), ho riniwa ngaurali ngauri ho vha na zwithu zwo no swika 100 zwa ash heaps zwo wanala hanefho. Hafha fhethu ho no pfi Askoppies ho tanḓavhuwa lwo no swika square kilometers zo vhalaho, ho fara vhukati ha 8 na 15 ya fhethu hune havha na vhathu.
Hoṱhe ha hafha vhethu hune havha ho ima hu hoṱhe ha ‘suburbs’ ho itwa nga mulandu wa u wa ha tombo ḽa kona u bvisa tshivhumbeo tsho raliho, hune ya kona u ṱalusa nga nnḓa hune havha na vhathu vhane vha dzula hone. Mbondo dzine dza vha uri dzo oma dzo sikiwa nga tombo na zwinwe zwine zwa wanala henefho ho tingaho, dzi mortar or mashika yo vha isa shumiseswi. Ni fanela u zwiḓivha uri hedzi mbondo asi tshipiḓa tsha nnḓu, dzine dza vha dzo itwa nga matombo na matope ndi dzine dza dzi tshi khou fhira dzi tshi nga luhura vhukati ha dzi nnḓu.

Vhathu vha Askoppies

Uya nga ha datum ya zwishumiswa zwa Askoppies zwi sumbedza uri hafha fhethu ho tshoṱelwa kana u dalelwa ubva nga 1680 uya mathomoni a 1800. Ho wanala mbalo nnzhi ya mabini azwikoli murahu ha dzi nnḓu na vhukati ha danga zwine zwa sumbedza uri ho vha hu tshi kaṋiwa nahone zwi tshi kaṋiwa zwi zwinzhi. Hezwi zwa u ita mahafhe ndi zwone zwine zwo vha zwi tshi kaṋiwa nga vhunzhi.

Naho kholomo dzo vha dzi tshi kona u shandukiswa musi u tshi khou ṱoḓa tshelede wa rengisa kholomo, dzo vha dzi tshi ḽiwa na nga vhathu vha Askoppies, na nga zwinwe zwipuka zwa hayani sa nngu, mmbudzi na khuhu. Naho zwo ralo na zwipuka zwa ḓaka sa steenbok, Ṱhudwa na Blesbuck, dzo vha dzi tshi ḽa yo no lingana 50% kha kuḽele kwadzo,zwino u zwima zwo vha zwi tshi kha ḓi vha zwithu zwa ndeme vhukuma. Zwipuka zwiṱuku sa (muvhuḓa, tshibode na gwitha) na khovhe dzine dza vha dzi tshi khou bva mulamboni dzo vha dzi tshiḽiwa nadzo.

Ri tshi ya kha zwadzi femeI, Askoppies iwela kha dzinwe dza iron age kha ḽifhasi. Zwishumiswa zwa marambo na matombo zwo vha zwi tshi wanala, ho kateliwa scapers na dzi ṋelete, zwine zwa sumbedza uri vhathu vho vha vha tshi khou lugisela zwoṱhe (zwoṱhe mukumba wa kholomo na wa didingwe na cheetah).
Zwishumiswa zwine zwa kona u vala muthu ivory bangles, malungu a ngilasi na cowrie shells, zwo wanala zwine zwa sumbedza uri vhathu vha Askoppies vho vha vha tshi ḓi dzhenisa kha zwithu zwine zwa vha ṱalusa vhukati ha shango na tsini na madi. Zwinwe zwa tsimbi na zwone zwo wanala fhasi mavuni na zwinwe zwine zwa nga ho vha ho itiwa mapfumo zwine zwa sumbedza uri vhathu vho vha vha tshi ḓi dzhenisa kha zwithu zwa tsimbi na smithing.

Askoppies ndi shango ḽine ḽa vha uri asi ḽa muthu munwe na munwe fhedzi unga swikelela arali wo wana mutshimbidzi ane avha ana ndugelo dza u dzhena kha shango na kha vhalangi vha bulasi uri vha kone u dalela vhupo.

Translated by Khalirendwe Nekhavhambe