Vho-Nelson Mandela Mufhumudzi nga Raymond Louw

© Eric Miller

Tshiswitulo na Mufumakadzi wa Jailers

Zwi ṱoḓa munna ane avha uri una vhuthu, sa munna ane avha uri o fhedza miṅwaha ya 27 a dzhele, vha tshi pondwa, nḓivho yavho khulwane ya u fariwa ho vha hu tshi khou itelwa uri vha sokou dzudziwa na vhathu vha vho vha dzule vha kha dzi mbofho, vha kone u ḓi takadza na dzi tshilikadzi na vhafumakadzi vhane vhanna vhavho vha vha thumbuni ya lukhohe.

Ndi zwe muprisidenthe vho-Nelson Mandela vha ita, nga murahu ha miṅwaha mitanu vho bva dzhele, vha tsini na u huliswa vhukuma zwine vhaṅwe vha zwi vhidza uri ndi khetho dza ḓembe.

Black Social Contact – Non-Existent

Miṅwahani ya murahu havha vhafumakdzi wo vha u tshi vha vhona vho ima tsini na vhanna vhavho vha tshi khou tikedzana na muhumbulo wa u lwa na muvhuso wa tshiṱalula. Vhathu vho no swika 40 million vho vha vha tshi khou langiwa nga mavhuri ane atou vha 3 million fhedzi. U ḓiphina ha vhafumakadzi vhatsu kha muvhuso zwo vha zwisiho.

Naho vho vha vha tshi zwifuna u khada vhathu vha seli. Vhathu vha Afrika Tshipembe ho vha hu vhone vha reḓi vha khuni na vhaki vha maḓi vha tshiita heneyi mishumo ya fhasi. Zwi tshi bva kha milayo ine ha pfi vhanna vhavho vho iita. Arali muthu mutsu asa koni uḓi fara zwavhuḓi ovha atshi fariwa, a iledzwa u tshimbila kana a vhulahiwa. Vho-Mandela vhone vho ṱangana na zwithu zwine zwa vhavha lwa vhutshilo havho.

Muthihi a Hana

Ndi mufumakadzi muthihi fhedzi wa vho rapolotiki we a hana uya u ḽa tshisiṱulo. Munna wawe Dr Hendrik Frensch Verwoerd ho vha hu ene architect wa muvhuso wa tshiṱalula, nga murahu ha musi a saathu bviswa phalamendeni nga 1966.

Ndi ene munna o fhedzaho miṅwaha yawe ya musi a muhulwane a tshi khou lwa nga maanḓa awe u wana nḓila dza u kona u ṱhupha na nḓila dzine muvhuso wa mavhuru u kone u dzula u tshi khou ḽa na u ṱhupha na u ḓiphina nga zwithu zwine zwa vha uri zwo shumiwa nga vhathu vhatsu.

Vho-Betsie Verwoed vhe vha vha vha na miṅwaha ya 94 vho humbela uri vha songo tendeliwa uya pitori, fhedzi nga uvha mufumakadzi asa dini, vha ita uri hezwi zwa u hana havho zwi songo dina, arali muprisidenthe vha nga fhira vha nga takalela uvha vhona.

Zwe zwa vha zwi tshi khou amba uri muprisidenthe vha fanela u tshimbila dzi kilometer dzo no swika1 100 (700) vha tshi khou ya fhethu ho omaho hune ha vha na mabuse maḓakani a Orania Northern Cape hune mavhuru vho renga shango ḽine vho kona u ṅwala uri vhathu vha tshena fhedzi.

Nga tshenetsho tshifhinga macolured vhe vha vha vha tshi dzula henefho vho mbo ḓi bvisiwa. Ndi tshedza tsha ḓivhazwakela na dzi ngudo dzo hana zwoṱhe zwine zwa itwa nga vhathu vhatsu. Kha nyimelo ntswa ya Afrika Tshipembe ḽa democracy mishumo minzhi ya muvhuso wa tshiṱalula yo no ṱuwa muṅwe na muṅwe uya kona u ita mushumo wawe na u tou kulumaga zwoṱhe. Ho vha hu zwithu zwiṱuku zwe muprisidenthe vho-Mandela vha tea u zwi vhidza.

Vho-Mandela vha Dalela Orania

Hezwi zwo vha zwi songo lavheleliwa uri muprisidenthe ane a nga kona u takadzana na tshilikadzi ya mu Minister wa kale John Balthazar Vorster. Ho vha hu vhone mu Minister vho Vorster vhe vha ita uri vho-Mandela vha ṱangane na zwithu zwinzhi zwe vha ḓo ṱangana nazwo na vhaṅwe vha fariwa ngavho.

Vho-Mandela vho ṱuwa vha ya Orania vha swika vhaṅwa tie na makhekhe (makhekhe a hone ovha ana swigiri vhukuma) vho dzula na vho-Mrs Verwoed vhane vha vhonala vha tshi khou sokou ṅwethuwa hezwi vha khou zwi amba vho ḓala dakalo musi vha tshi khou vhala vhurifhi he vha vhu ṅwala ndo humbela muprisidenthe uri vha vhavhalele.

Volkstaat na usa fhelisa vhathu vha mavhuru nga u vhaisa dzi tshilikadzi, zwavhuḓi-vhuḓi vho vha vha tshi khou ambela mavhuru uri vha vhe na zwine vha wana, uri vha kone uvha na maanḓa vha si khou langiwa nga vhahulwane. Vho vha vha tshi khou ṱoḓa uḓiitela muvhuso wa vho une wa vha na tshiṱalula hune vha nga kona u ḓiitela zwine vha funa zwone, vho vha vha tshi khou lwa na mulayo wa democracy.

Muprisidenthe vho-Nelson Mandela zwithu zwe zwa ḓo itwa nga muvhuso wa tshiṱalula a zwo ngo vhuya zwa vha fara zwavhuḓi. Zwino nga sa; “hezwi ndi zwa tshiphiri” zwine wo vha u tshi zwi vhona musi u tshi khou dzhena doroboni, na tshitetshu tsha vho-Verwoed tshine tsho vha tsho ṅwalwa uri “ndo sumbedza nḓila” zwine zwa amba uri ahuna tshifhaṱuwo tsha muthu mutsu kha shango hune ho ḓala vhone vhathu vhatsu.

Vhone vho vha vha tshi dzula vha na mbudziso ya fhethu hune havha ho ṅwaliwa uri vhathu vhatshena fhedzi. Vho vha vha tshi nga ri avho ngo fhiwa nḓila ya u kona u dala.

Translated by Khalirendwe Nekhavhambe