U Thogomela na u Langa Zwili

©Ann Gadd
Zwifuwo zwi ya fanela u thogomeliwa musi zwi tshi da kha zwithu zwine zwa zwivhulaya nga ndila nnzhi, ho katelwa musi hu tshi khou shuma vhalisa, u liswa nga dzi mmbwa, alpacas, dzi donngi, ostriches na zwa ano maduvha.

Vha Lisa

Zwa u vha na vhafuwi ndi zwone zwithu zwine zwa shuma vhukuma kha rabulasi. Mulisa wavhudi u fanela u vha muthu ane ado kona u divha musi inwe ya phukha dzine akhou fuwa isa khou di pfa zwavhudi, na u kona u vhona mutsiko munwe na munwe zwenezwo atshi khou ita zwa u lisa. Nga nnda ha u tou lavhelelsana na zwifuwo, anga kona hafhu u tsireledza zwifuwo nga u ita luhura na u kona u dzhia maga mahulwane kha u thogomela zwifuwo zwine zwa vha uri zwi khou lwala kana zwine zwa vha uri azwi koni u di thogomela musi hu tshi dzhena dzi phondi.
Naho zwo ralo ndi mushumo une wa u shuma u wothe, une wa toda awara dzo vhalaho u kule na hayani, nga maanda arali zwifuwo zwa hone zwi zwinzhi. Vhathu vhanzhi avha tsha funa u shuma hoyu mushumo, zwine zwa sia uri ndivho nga ha u fuwa i tshi vho konda u fhiriselwa kha murafho u tevhelaho, uya nga ha vha Predators on Livestock Farms, a practical farmer’s manual for non-lethal, ecologically acceptable and ethical management, zwo dzudzanyiwa nga vho-Bool Smuts,zwa u shumiswa ha vhalisa zwi nga disa vhutshilo vhuswa arali mushumo wo vhambadziwa nga ndila ya vhudi, vhupo na nga sia la masheleni, nga maanda arali mushumo wo ambiwa hu tshi khou vha na mbuyelo ri tshi da kha zwa masheleni kana u vha vhashumisani.

Dzi Mmbwa dza u Linda

©Ann Gadd
Vhalisa, lwa minwaha, vho vha vha tshi shumisa tshaka dza u fhambana dza dzi mmbwa kha u vha thusa kha u tsireledza zwifuwo zwavho kha dzi phondi. Ho no vha na tshaka nnzhi dzine dza vha uri dzo shumiswa kha hezwi zwa bvelela, hu na Turkish Anatolian Shepherd Dog ine ya vha inwe ya dza khwine ine ya divhea. Ho vha na u humbuleliwa uri mmbwa ine ya kona u linda iya thusa kha u nga xelelwa nga zwifuwo nga 90%.
Hedzi ndi dzi mmbwa dzine dza vha uri dzi khou shuma, dzine dza vha dzo vhewa na zwifuwo zwine zwa vhazwi na vhege dza rathi uya kha tahe. Mmbwa dzi fanela u dzula dzi na zwifuwo zwifuwo azwi faneli u sala zwi zwothe dangani, naho huna uri dzo sala dzina zwifuwo zwine zwa vha zwivhili fhedzi, uri hu vhena u farana vhukati ha mmbwa na zwifuwo. Mmbwa i ya vha i sina mushumo arali ha savha na vhushaka vhuhulwane vhukati hadzo.
Nahone dzi fanela u vha dzi tshi khou divha muhulwane wadzo, zwi fanela u divhea kha zwifuwo uri yo dela u zwi gada, hu si u gada midi, kana zwifuwo na vhathu. Mmbwa a i tendelwi u vha i tshi khou tamba tamba na u gidima na zwifuwo musi i tshi khou hula, ngauri zwi nga vhaisa zwifuwo. Mmbwa dzi fanela u kona u divha zwinwe zwifuwo kana zwifuwo zwa kha manwe mabulasi, u thivhela uri i songo dzhiia hezwi zwinwe zwifuwo sa swina.
Mmbwa a i faneli u tendelwa u shandukisa mutambo na u gudiswa u kondelelea zwipuka zwa daka zwine zwa vha uri zwi khombo. Inga si kone u ita mushumo wayo arali ya nga gudiswa u zwima.

Alpacas

©Jacques Marais
Alpacas zwiitwa vhukati ha zwifuwo uri hu kone u vha na u farana vhukati hazwo. Musi ho no vha na u farana. Zwi ya kona u thogomelana zwihulwane kha u vha dzi tshi khou lavhelesa na u tsireledza hune dza dzula hone na u kona u pandela, na u luma na u raha na u thivhela u tshuwiswa hothe. Hezwi zwi fanelwa u ita nga zwivhili nga zwivhili, hune mmbili dzi fanela u vhewa hu tshi khou itelwa dza tsadzi dza 250 kha hune ha vha 250ha.
Predators on Livestock Farms, zwine zwa vha zwi tshi khou gudisa vhathu nga ha u fuwa, vho divhadza uri zwa alpacas zwi ya ita uri hu vhe na vhana nga 20% zwa thusa kha u nga xelelwa nga 80%.

Donngi

©Ann Gadd
Donngi uya nga ha sialala dzo shumiswa sa zwifuwo zwa tshivhili tshivhili, dzi ya dovha dza kona u vha zwithu zwa u linda. Hangei Kenya sa tsumbo dzi ya shuma hu tshi khou tsireledziwa kholomo kha ndau. Dzi na zwipfi vhukuma kha zwa danga, nahone dzi ya kona u dzula na danga line dzo huliswa khalo. Fhedzi hu funeswa dza tshinna, ngauri dza tsadi dzi ya funa zwa u lwa na dzinwe zwine zwi nga tshinyadza na luhura.

Translated by Khalirendwe Nekhavhambe