Spider Plant: Swakudya na Xisirhelela Ximilani

© Ton Rulkens
The leaves and growth tips are the best bits of the Spider Plant to eat.

Ku dya Ximilani xa Puma

Eka Afrika hinkwayo, tinhompfu leti tsakamaka, matluka (nkarhi wun’wana mabilomu) swidyiwa, swiswekiwile, tani hi xixevo kumbe xixevo xo engetelela. Matluka yakona nkarhi wakona yatekiwa tani hi lawa ya dzungaka naswona yanga swekiwa na masi kumbe ya katsiwa eka swixevo swinwana kumbe kukatsiwa na matsavu yanwana loko ya swekiwa kufana na matluka ya tinyawa, black nightshade kumbe amaranth. E tikweni ra Zambia, timanga letinga kandziwa (kumbe peanut butter) swa cheriwa tani hi xoengetela nantswo.
Matluka nawona ya khiwa ya swekiwa kutani ya nekiwa edyambini ya endliwa mikhusa, hambi leswi swihungutaka swakudya leswinga eka yona loko yikhusiwile. Loko mukhusa wulaveka, wu lovekiwa e matini loko wunga se swekiwa. Kuvirisa matluka swihunguta nhlayo ya vitamin C hi kwalomu ka 81% xikan’we na nhlayo ya vitamin A hi kwalomu ka 95%.
Mafurha kusuka eka mbewu leyi dyiwaka yakumeka hikuva ku kamiwa mbewu leyi. Mafurha lawa yatlhela yava na volatile oil, lawa ya fanaka swinene na mustard oil. Mafurha lawa yankoka yakumeka nale ka matluka naswona hiwona ya tisaka ku nuhela na nantswo eka matsavu lawa. Leswi salaka kusuka eka mbewu swinga tirhisiwa ku phamela swifuwo. Mbewu leyi loko yinga endliwanga nchumu yinga phameriwa tihuku na tinxaka tin’wana ta tinyenyani. Tihomu, tihanci na swiharhi swale nhoveni leswi dyaka byasi naswona swinga phameriwa ximilani lexi tani hi furu.
Vutivi bya xintu byi hlamusela leswaku spider plant xina nkoka wa vutshunguri – mpfanganyiso wa matluka wunga tshungula scurvy. Eka mindzhavuko yin’wana, kudya ntsena matluka ya spider plant swivuriwa leswaku swi engetelela matimba naku pfuneta ku vona naswona onge swaboha kuva eka swakudya swa wansati loyi anga biha emirini.
Murhi lowu endliwaka kusuka eka timintsu wutirhisiwa ku tshungula mukhuhlwani, kasi mati yakona yanga tirhisiwa loko munhu a lume hi xipame. Matluka lawa ya kandziweke yanga tirhisiwa loko munhu a pfimbile e mavokweni (hikwalaho ka rheumatism) nati boils. Juzi ya matluka lawa yitirhisiwa ku tshungula kuvava ka tindleve, malaria na epileptic fits.

Spider Plant Tani hi Xisirhelela Swimilami

Tani hi xisivela swimilani, swivoniwile leswaku laha xinga kona akuvi na swigalani laha hile tlhelo kuhumesiwa ka ethanol eka ximilani xa spider plant swina nghozi eka switsotswani swotani hi diamondback moth (cabbage moth) nati painted bug (Bagrada hilaris).
Kuhumesiwa ka matluka ya spider plant swichavisa ti aphids nati thrips, laha loko spider plant xibyariwa na swimilani swin’wani swofana na khavichi switivekaka kuva swihunguta vukona bya diamondback moth na nhlaselo wa ti thrip. Kufana na, French beans loko ti byariwa na spider plant natona ati hlaseriwi hiti flower thrips. Spider plant minkarhi yin’wana xibyaleriwa ku hunguta ti red spider mites laha ku byariwaka mabilomu e tikweni ra Kenya.

Disclaimer ya Swavutshunguri

Vuxokoxoko lebyi i byo dyondzisa xikan’we no nyika vuxokoxoko naswona swinge tekiwi tani hi switsundzuxo swa vutshunguri. Vuxokoxoko lebyi abyi kongomisiwangi eka kuyimela switsundzuxo swa vutshunguri kumbe kutshunguriwa loku ku nyikeriwaka hi lavanga leteriwa eka swavutshunguri.

Translated by Ike Ngobeni