Ntirho wa Archbishop Desmond Tutu endzhaku ka xihlawuhlawu

Ndzhaka ya Tutu

©Eric Miller

Hambi kuri endzhaku ka kuherisiwa ka xihlawuhlawu, Archbishop Desmond Tutu aswitiva kahle leswaku ntirho wa yena awunga se hela. A hari na norho wa kuvona kurhula emisaveni hinkwayo naswona a tlhome tihlo eka ku hungusa hungu raku aka naku siya ndzhaka. Hi lembe ra 1998 u sungule Desmond Tutu Peace Centre (DTPC) na nsati wakwe Leah.

Ndzhawu leyi yisungule ku tirha e Orlando West, Soweto loko yinga se yisa vukorhokeri bya yona e Cape Town hi 2000. Ndzhawu yale Cape Town yivuye yi simeka nongonoko wa Emerging Leadership Tutu hi yexe u tlhelele eka timintsu ta yena takuva mudyondzisi.

A dyondzisa e Episcopal Divinity School e Cambridge, Massachusetts hi 2002. Kasi hi 2003 a dyondzisa e University of North Carolina laha hi 2004 anga tlhelela eka alma mater yakwe, King’s College London, tani hi professor loyi a vhakacheke. U tlhele a tirha tani hi professor wa muyeni kuringana malembe mambirhi e Emory University e Atlanta, Georgia laha a dyondzisa theology.

Mapfhumba ya matiko mambe yakurhula

Tutu u tshame ari munhu loyi a vulavula ngopfu hi timhaka ta misava hinkwayo leti atin’wi khumba. U tirhisile xiyimo xa yena ku endla leswi aswi antswisa misava hinkwayo. Leswi swikatsa: Hi lembe ra 2006 Tutu u simeke pfhumba raku lwisana na kuyiviwa ka vana lavantsongo hikuva a hlohletela leswaku vana va tsarisiwa loko va ha kutswariwa.

Hi 2008 Tutu a nghenela ntlawa wa pro-Tibetan lowu awu kombisa kuvilela e San Francisco hinkarhi wa kupfumala ntshamiseko e Tibetan. Eka ku kombisa kuvilela loku, u byele varhangeri va matiko leswaku vanga veki nenge eka ntirho wo pfula mintlangu ya 2008 Summer Olympics e Beijing hikokwalaho ka nxaniseko wa vanhu va Tibetan.

Hi 2009 u pfunile eka ku tumbuluxa Solomon Islands’ Truth and Reconciliation Commission leyinga vuya yi simekiwa e Afrika Dzonga laha yinga vuriwa Truth and Reconciliation Commission. Tutu u yile eka United Nations Climate Change Conference hi 2009 laha anga vula leswaku kungaha vekisiwi eka ti fossil fuels.

Hi 2017 Tutu unghenele 10 Nobel Peace Prize laureates hiku seketela kuva kuyimisiwa Saudi Arabia ku herisa vutomi bya 14 wa vantshwa lavanga hoxa xandla eka kukombisa kuvilela kale Saudi Arabia kutani eku heleni ka lembe rero u tlhele a kombela murhangeri wa Myanmar ku yimisa ku pfaleriwa ka Muslim Rohingya.

Ku hoxa xandla eka timhaka ta rihanyo

©Eric Miller

Kusukela loko Tutu a thumbe leswaku una mavabyi ya prostate cancer kutani a sungula ku vabya hinkarhi wa Truth and Reconciliation Commission hi malembe yava 1990s ari ku hoxeni ka xandla swinene eka swa rihanyo. U tlhele a languta swinene nale ka HIV/AIDS xikan’we na tuberculosis (TB). Hi 2004 ku simekiwe Desmond Tutu HIV Foundation hiku n’wi xixima.

Foundation leyi yisungule hiku endla vulavisisi bya HIV kutani yiyisa emahlweni ku fikela eka vutshunguri, nsivelo na vuleteri xikan’we na ku veka tihlo eka TB. Tutu a vulavula swinene hiku vilerisiwa ka yena hi mavabyi ya HIV, hambi kuri kunga amukeli ka yena loko kutava ku hlawuriwe Pope Benedict XVI.

Pope a tiveka swinene kuva ari na mavonelo yokarhi loko swita eka timhaka ta rimbewu na timhaka ta masangu vanhu vari va rimbewu rin’we naswona Tutu u humese ku vilela ka yena ka leswaku Roman Catholic church yita yisa emahlweni ku kaneta kutirhisiwa ka ti condom tani hi ndlela yotisirhelela.

Tutu u tlhele ava museketeri hi swatimali eka South African Prostate Cancer Foundation. Hi 2014 Tutu u hlamuserile leswaku anga tshembi eka ku hlayisa vutomi hiti ndlela hinkwato.

U sungule kuva museketeri wakuva swivekiwa e nawini kuva munhu a pfuniwa ku hundza emisaveni naswona u lava leswaku nale ka yena swinga endliwa loko nkarhi wtshuka wufikile.

Murhangeri wa The Elders

©Roger de la Harpe

Hi 2007 Tutu u hlawuriwile kuva murhangeri wa The Elders, ntlawa wa varhangeri va matiko ya misava lavanga hlangana kuva va avelana vutlharhi, ntokoto, vumunhu na kuhanya kahle eka swiphiqo swa misava hinkwayo. Swirho swin’wana swikatsa Nelson Mandela (khale ka president wa Afrika Dzonga), Jimmy Carter (khale ka president wa Amerika), Kofi Annan (khale ka UN Secretary General) na Mary Robinson (khale ka Irish President).

U rhangele ntlawa lowu rosungula loko vaya eka ntirho wa vona wosungula e Darfur e Sudan hi ndlela yo ringeta ku pfuna ku kuma swintshuxo eka swiphiqo swa vona. The Elders vayile emahlweni va vhakela Ivory Coast, Cyprus, Ethiopia, India, South Sudan nale Middle East. Tutu u chikile eka xitulu xexo hi lembe ra 2013.

Kuseketela timfanelo ta varhandzani va rimbewu rinwe

Tutu u tiveka misava hinkwayo eka nseketelo wa yena eka timfanelo ta vanhu lava rhandzanaka vari va rimbewu rin’we. Leri akuri goza roka ringa twisiseki swinene eka yena hikuva a tiveka ari munhu wa vukhongeri swinene. Hambiswiritano, Tutu a yima anga ninginiki hikuva a vula leswaku xihlawuhlawu xa swa masangu axi hambananga na xa muvala kumbe rimbewu.

U ze a tsalela George Carey papila endzhaku ka 1998 Lambeth Conference yati bishop laha aswitivisiwile leswaku kereke ayinga yimi na vukati bya vanhu votekana vari va rimbewu rin’we. Eka papila rero, Tutu ute aswin’winyumisa swinene kuva mu-Anglican naswona lavanga laveki ku cinca swinga antswa va huma hi gede yipfulekile.

U hehle kereke kuva yiri ehenhla ngopfu ka kurhandzana ka vanhu va rimbewu rin’we. “Loko kuriku Xikwembu, tani hileswi vavulaka, axi rhandzi vanhu lava rhandzanaka vari va rimbewu rin’we, swa antswa ndzi nga xigandzeli Xikwembu xexo.” - Desmond Tutu

Ntlimbo wa Israeli-Palestine

©Eric Miller

Tutu i khale ari na ntsakelo eka ntlimbo wa Israeli-Palestinian naswona u vulavule hiwona na hinkarhi lowu xihlawuhlawu axaha tinyike matimba. Loko xihlawuhlawu xitava xiherile, uyile emahlweni a kombisa ntsakelo wa yena. Hi 2002 u nyike mbulavulo laha anga sola swinene matirhelo ya Israeli mayelana na ma-Palestina kutani a kombela leswaku kuva naku khirhiwa ka tiko leriya.

U ringanise xiyimo lexiya na nkarhi wa xihlawuhlawu. A fanele ku rhangela United Nations mission kuya e Gaza Strip endzhaku ka loko masocha ya Israeli ya dlayi vaaki va 19 hi 2006, kambe avuya a ala kuya hikuva Israel ri arile kun’wi nyika mpfumelelo.

Ku vutisa hi ta nyimpi ya Iraq

Hi 2003 Tutu u hoxe xandla eka kukombisa ku vilela eka makungu ya United State yaku susa nyimpi na Iraq. E handle ka kukombisa ku vilela kale New York laha nakona anga hoxa xandla u fonele Condoleezza Rice, a kombela leswaku mfumo wa US kuva wuya enyimpini.

U vutise leswaku xana hikokwalaho ka yini tiko ra Iraq riva rona leri pfukeriwaka kuriku matlhari lawa ringana wona na matiko yofana na Europe, India na Pakistan nawona yana wona. Hi 2004 uve kona eka ntlangu wa Off-Broadway, lowu awu vitaniwa Honor Bound to Defend Freedom, lowu awu sola swinene mfumo wa US kuva wupfalela vabohiwa vale Guantanamo Bay.

A tlakusa rito ra yena swinene eka kuva anga yimi nakuva vabohiwa va pfaleriwa vanga tengisiwangi hikuva va hleketeleriwa kuva matholorisi e US na UK, laha a pimanyisa ku pfaleriwa loku naloku akuri kona hinkarhi wa xihlawuhlawu. Hi 2012 u vule leswaku George W. Bush na Tony Blair vafanele kuyisiwa emahlweni ka hkoto ya International Criminal Court eka kuva vasungule nyimpi ya Iraq.

Kusoriwa ka varhangeri vantshwa va Afrika Dzonga

©Eric Miller

Hambi leswi a tsakisiwa hileswaku mfuwo wa xihlawuhlawu wa Afrika Dzonga wu hluriwile hi lembe ra 1994. Tutu a hlawula marito yayena kambe anga chavi ku vula loko swilo swihoxekile eka mfumo lowuntshwa.

Swinwana swa swilo leswi anga swivutisa ngopfu eka mfumo lowuntshwa aswikatsa ku tlangisa mali eka matlhari, nawu wa wona eka mfumo wa tiko ra Robert Mugabe ra Zimbabwe na ndlela leyi vanhu lava vulavulaka xi Nguni vanga tala eka swiyimo swale henhla swa tipolotiki.

U hehle Thabo Mbeki eka ku koxa ku yingiseriwa hi swirho swa vandla ra ANC xikan’we naku n’wisola swinene eka kuva anga tinyiki nkarhi e henhla ka mavabyi ya HIV/AIDS. Tutu u tlhele a sola murhangeri loyi anga landzela, Jacob Zuma, kuva a pfumala vumunhu loko kusungule kuva na swihehlo swo pfinya na vukungundwani ehenhla ka yena.

Kuya eku wiseni ka Tutu

©Eric Miller

Tutu uyile ekuwiseni eka migingiriko yayena hi lembe ra 2010 laha ari na malembe ya 79. U yile e mahlweni na ntirho wa yena eka The Elders na Nobel Laureate Group xikan’we no seketela Desmond Tutu Peace Centre, kambe uvuye a tshika ntirho eka switulu swavu Chancellor e University of the Western Cape na kuva murhumiwa eka komiti ya vutsundzuxi ya United Nations yaku sivela genocide.

U kume ndhuma swinene e Afrika Dzonga naswona u xiximiwile hiti honorary doctoratesto hlaya, kufana na Nobel Peace Prize xikan’we na American Presidential Medal of Freedom.

Translated by Ike Ngobeni

Ku hoxa xandla ka Desmond Tutu eka kuherisa xihlawuhlawu

Hi 1984 Tutu u nyikiwile sagwadi ra Nobel Prize for Peace, leswinga endla leswaku ava mu Afrika Dzonga wa vumbirhi kurikuma....more

Nelson Mandela a Man of Destiny by Archbishop Desmond Tutu

Hi sinto endzhaku kaloko Nelson Mandela ahlawuriwile kuva President, 30 000 wa vanhu vahlengeletanile eka ntirho wo khensa lowu awuri e FNB ...more