Zwimela na Zwifuwo zwa Vredefort

© David Fleminger

Mahatsini a Biome

Vredefort Dome ho dzula kha mahatsi ha biome, vhukati ha dzithavha na mipaini ya Transvaal. Lushaka lwa mahatsi lu wela kha ḓaka ḽa Banken, fhedzi zwo khetheaho zwa vhufa zwa geological zwa vhupo honovho zwi sumbedza mvelelo dzi songo ḓowelayaho. Sa tsumbo, tshaka dza maḓaka dzi wanala kha kilometers dza 100 uya vhubvaḓuvha nahone dzi hone sa Bush Willow, Red Ivory na Tree Ferns. Maḓaka ane avha tsini na milambo tsini na Vaal na one aya engedza vhundeme ha hone.
Fhethu hune ho vulea kha Dome,ndi fhethu hune ha ṱalusa nḓowelo, mutsho na tshaka dza mavu zwimela zwinzhi. A hu thu tou bviswa mutevhe wo fhelelaho wa mahatsi, fhedzi huna tshaka dzo no swika 99 dza zwimela dza holwu lushaka kha vhupo honovho. Muri wa Olive wa ḓaka na yone ndi yone yo ḓalaho vhukuma nahone ya dovha ya vha yone mihulwanesa kha shango kha holu lushaka (Olea europaea Subsp. Africana) I wanala kha koppoe nnḓa ha Parys. Acasia na Protea na dzone dzo ḓala vhukuma.

Alien Plant Species

Tshimela tsha Alien ndi thaidzo kha Dome. Miri ya dzi Gum ndi yone yo no sokou mela kha mavu matete Vaal fhethu hune ha vha na maḓi. Miri milapfu ine ya hula nga u ṱavhanya, na miri ine ya hula i tshi khou kwama fhasi nga matavhi na dzinwe tshaka dza na miḓoro na yone i vha i tshi khou tikedza miri ya mvelo. Na zwimela zwine zwa ḽa maḓi nazwone zwi a ṱhogomeliwa, sa vhunga dzi i tshi vhuedza mulambo wa Vaal na u kona u langa kutshimbilelel kwa maḓi. Mushumo munzhi u fanela u itwa uri hu kone u vhuedzedzwa hafha fhehu huvhe ha Mvelo.
U fhufha ha zwiṋoni ho ḓala vhukuma, naho zwo ralo huna tshaka dzo no fhira 200 dzine dza ita uri dzi khombole dza hone dzi takadze. Hezwi huvha ho kateliwa: cormorants, herons, egrets, spoonbills, vultures, eagles, kites, falcons, kestrel, guineafowl, lapwings, sandpipers, owls, nightjars, swifts, mousebirds, kingfishers, rollers, barbets, woodpeckers, swallows, martins, cisticolas, starlings, sunbirds, widowbirds, bishops, warblers, chats na tits. Fhethu hune havha nga ngomu tsini ndi fhethu ha ndeme kha u farwa ha miṱangano kha zwinoni zwine zwa vha zwi tshi khou bva kule.

Red Data Species

Naho huna uri Dome ho vha hu hayani ha phukha dza Big 5, dzoṱhe phukha khulwane dzo mbo ḓi zwimiwa musi vha zwimi vha tshi dzhia shango. Naho zwo ralo hu kha ḓivha na tshaka dzo no swika 50 dza phukha dza ḓaka dzine dza wanala ho kateliwa na. Didingwe, rooikat, aardwolf, jackal, rock dassies na antelope dzi tshe hone, nahone vhunzhi ha vhafuwi vha zwipuka zwa ḓaka vha khou lwa nga nḓila dzoṱhe uri hafha fhethu hu vhuyedzedziwe sa fhethu ha zwipuka zwa ḓaka.
Vredefort hu do vha ha vha na zwithu zwinzhi zwo no tou kokovha sa creepy-crawlies, ṋowa, phame na masunzi. Hu dovha ha vha na lupfumo lwo no tou vhonala lwa zwisuse, zwino arali u tshi zwi takalela hezwi zwithu hafha fhethu ho itelwa inwi! Hupfi huna zwisuse zwinzhi kha Dome u fhirisa kha tshiṱangadzime tsha British.
Nga nnḓa ha mulambo wa Vaal, Dome hu dzula huna maḓi nga mulandu wa mvula yo linganelaho ya 625 mm, 500 m ine ya vha hone tshilimo. Gomelelo naho zwo ralo asi zwithu zwine azwo ngo ḓoweleya. Tshilimo mufhiso uvha u 30°C wo linganelaho uya 15°C minimum nga masiari. Vhuria hu a rothola u swika (henefha kha 18°C) fhedzi vhusiku huya rotholesa.

Translated by Khalirendwe Nekhavhambe