Mutoli ndi zwiludi zwine zwa vha zwo khwatha zwine zwa difha vhukuma zwine zwa vha zwo itwa nga dzi notshi na zwinwe zwikhokhonono, zwi tshi khou ubva kha mudifho wa tshimela nahone uya wanala nga ndila nnzhi dzo fhambanaho, unga vha na muvhala wo yelaho kha tshitopi na wo yaho kha mutshena kana buraweni yo dombilelaho, huna zwithu zwa notshki kana hu sina.
U tshi nga sedza minwaha yo fhelaho ya 4 000 uya kha hieroglyphs Egypt hu ya sumbedziwa vhutshilo ha dzi notshi, mutoli ndi tshinwe tshithu tshine tsha tapila tshine tsha divhiwa lwa minwaha minzhi yo fhiraho. Zwa u tama u fuwa dzi notshi zwo thoma nga 1792 nga murahu ha musi hu tshi bva bugu yo no gudisa nga ha kufuwele kwa notshi nga, Francois Huber, we avha a bofu nahone nga 1850 mufunzi wa America Lorenzo Langstroth a kona u bveledza madzulo a notshi ane avha uri aya kona u tshimbila, zwine zwi kha di shumiswa na namusi.
Tshiimo tsha mutoli
Tshiimo tsha South African legislation, vha Agricultural Product Standards Act, 1990 (Act No. 119 ya 1990) vha na dzi gireidi mbili – ya u nanga na ya maragani-ya mutoli wa ludi, ine ya vha ya cream na ya comb. Vha sedza u vha ha ndeme kha u sedza zwine zwa dzi talusa sa fructose uya kha glucose ratio, u dala na HMF (hydroxymethylfurfural zwine zwa vha zwi hone kha mutoli na vhundeme.Muvhala na muthetshelo wa mutoli
Uvha ha ndeme ha mutoli azwi na ndavha na muvhala wawo. Muvhala uya bva na kha uri ndi mini tshine tsha vha uri tsho ita mutoli zwi ya fhambana na kha madi matshena na a buraweni kana matsu.Sa tsumbo, dzine dza vha dzi na muvhala mutshena une wa vha uri wo thanya dzi vha dzi tshi khou bva citrus blossoms, ngeno dzine dza vha dzi na muvhala wo swifhalaho dzi tshi nga vha dzo vha dzi tshi kha muafukhada kana maluvha a daka.
Vha US-based National Honey Board vha talutshedza hezwi, zwi ya fana, mudifho na muthetshelo wa mutoli ubva kha uri wo itwa u tshi khou bva ngafhi. Mutoli une wa vha u tshi khou bva kha muafukhada uya vha wo dala nga mapfura ngeno mutoli wo bveledzwaho u tshi khou bva kha tshaka dza Eucalyptus u tshi nga difha una zwithu zwo yaho nga u fhambana, kanzhi uya vha na muthetshelo une wa vha na maanda na zwine zwa nga mushonga.
Ngeno mutoli une wa vha wo itwa u tshi khou bva kha maluvha a citrus ina muthetshelo une wa vha vhukati. Mutoli wo itwaho kha blueberry una muvhala wo thanyaho wa amber na muthetshelo une wa vha hothe. Mutoli wa Acacia u vhukati wa difha vhukuma wa vha na sucrose ine ya vha fhasi. Ngeno mutoli wo itwaho u tshi khou bva kha lucerne usa tou difhesa kha mitoli yothe ine ya vha hone. Mutoli une wa vha u tshi khou bva kha luvha la Canola uya tavhanya uvha hone, na kha madzulo adzi notshi.
Tshaka dza mutoli
Mutoli une wa vha wo tou ralo u songo shumiwa kana u vhewa ndi yone ya vhudi kha vhafuwi vhane vha kha di tou thoma, ngauri a i todi mufhiso une wavha uri wo kalula na zwishumiswa zwine zwa konda. Iya kona na u bebisa dzi notshi, zwine zwa vha zwi nntha kha amino acid na zwinwe zwishumiswa zwine zwa vha uri zwina mbuyelo.Mutoli une wa vha wo tou ralo u songo shumiwa naho zwo ralo unga kha di vha cloudy, kana wa vhila. U bveledzwa ha hone ndi hutuku, zwi ya sia i tshi khou vha na zwitshili.
Ya u rengisa kana mutoli wo doweleyaho unga kha di vha wo vhulaiwa zwitshili nga u fhisa zwibveledzwa zwa zwiliwa u swika kha 70 ℃ wa kona u vhewa ha u rothola. Zwa u fhisa mutoli zwi ya thusa kha uri u kone u dzula na u vhea kha mabodelo na u kona u bveledza mutoli une wa vha wa maimo anntha.
Mutoli une wa vha wa Cream uya suvhelela, wa dovha wa shumiwa uri u tou suvhelela tshothe.
‘Cut comb honey’ zwiamba honeycomb ine ya vha na mutoli, une wa vha wo bviswa wa vhewa zwavhudi.
‘Honeydew honey’ zwiamba mutoli munwe na munwe dextrorotatory. Zwi vha zwi tshi khou amba uri mutoli wo itwa nga swigiri ine ya vha i tshi khou bva kha zwimela, u fhira kha maluvha, zwi ya dovha zwa vha zwi tshi khou amba uri mutoli unga kha di vha wo tanganiswa na swigiri na zwinwe zwishumiswa, sa vhunga swigiri i tshi kona unga mutoli wa u fhura naho zwo fhambana na zwa mutoli une wa vha uri ndi wa vhukuma.
Mānuka i itwa nga nectar ine ya vha i tshi khou bva kha liluvha Mānuka bush (Leptospermum scoparium), tshimela tshine vhubvo hatsho ha mvelo ndi New Zealand. Mānuka mutoli u dzhiwa sa tshithu tshine tsha vha uri ndi tshihulwane vhukuma na zwithu zwine zwa kona u lwa na zwitshili na u fhodza zwilonda.
Zwinwiwa zwine zwa vha na mutoli
Mutoli u difha u fhira swigiri, unga I shumisa u tshi khou vala swigiri kha dzi cocktails, iced teas,zwinwiwa zwa u fhisa na zwinwiwa zwine zwa vha zwina mitshelo. U tshi khou shumisa zwithu zwine zwa fana. U fanela u zwifhisa u swika mutoli u tshi noka kha madi. Wa kona u zwivhea lwa vhege mbili.Tshinwiwa tsha Scottish Drambuie ndi halwa ho itwaho nga Whiskey, mutoli spice na matari, ngeno mad yo vhiliswa na mutoli mad i na yeast. Vhubvo ha mead zwi bva murahu kha vha Chinese pottery vessels ubva kha vho 7000 B.C. Herb na spice-zwo tangana na mead zwo tendiwa uri zwi ya fhedza mutsiko wa malofha na u khwinisa tsukanyo.
Ndi mini mutoli usi wa vhukuma?
Nga 2018, ho do wanala uri Afrika tshipembe hu khou rengiswa mutoli une wa vha uri asi wa vhukuma. Mutoli hoyu unga vha wo tou bveledzwa kha vhupo ha tsini, naho huna uri vhunzhi ha mutoli wa Afrika tshipembe uvha u tshi khou bva China. Vhabveledzi vhapo, vha peel,s Honey, vha talutshedza uri mutoli une wa vha uri asi wa vhukuma zwi vha zwi tshi khou itwa nga u tanganisa mutoli na corn syrup, nkhwe kana swigiri ya rice, hezwi zwithu zwi vha zwi tshi khou vhidziwa “adulteration”.I shela syrup ya swigiri kana madi kha mutoli wa vhukuma zwi ya tendela vhabveledzi uri vha rengise mutoli une wa sa vhe wa vhukuma nga mutengo une wa vha wa fhasi kha ya vhukuma. (mutoli wa vhukuma u tshimbila nga R65/500g nga 2018).
Mafhungo a mutoli une wa vha usi wa vhukuma: mutakalo na zwa ikonomi. Mutoli usi wa vhukuma uya kwama nga maanda kha mutakalo wa muthu na tshiimo tsha malofha kha vharengi, nga maanda vhane vha vhana vhulwadze ha swigiri. Tsha vhuvhili mutengo wa fhasi wa mutoli usi wa vhukuma u khakhisa vhane vha vha vha tshi khou rengisa wa vhukuma.
Vharengi vha khou tutuwedziwa uri vha vhale zwa nga nnda vha saathu thoma u renga. Arali vha tshi khou renga ine ya vha uri yo bveledzwa Afrika tshipembe i fanela uvha yo nwaliwa ‘produced in South Africa’ zwine zwa hanedzana na ‘packaged in South Africa’.
Unga i linga hayani: wa tanganisa mutoli na methylated spirits. Ya vhukuma i do ima nntha, isi ya vhukuma i do tangana na na zwo tanganiswaho.
Translated by Khalirendwe Nekhavhambe