Go ya morago ka bonnyane mengwaga ye 4 000 go ya ka mengwalo ya diswantšho tša mabotong ka Egepeta di bontšha bophelo bja nose, todi e bile fela senatifiši se tsebegago mo bathong mo ngwagakgolong. Kgahlego ka boruanoseng e thomile ka 1792 morago ga puku ka dinose le todi e ngwadilwego ke Francois Huber, moratlhago wa sefofu le ka bo1850 ya moruti wa ka Amerika Lorenzo Langstroth o hlamile motšhitšhi wa mathomo wa go sotišwa, kakanyo yeo e sa šomišwago lehono.
Ditekanyetšo tša Todi
Molao wa lehono wa Aforika Borwa, Molao wa Ditekanyetšo tša Ditšweletšwa tša Temothuo wa 1990 (Molao wa Nomoro ya. 119 wa 1990) go laetša kgetho ya go ye mebedi - le diintasteri grade - sa todi, creamed todi le todi ya lemepe. Molao o buša boleng ka go bea maemo a dimelo tše dingwe tša go swana le fruthose go ya tekanyo ya swikiri ya tlhago ya todi, boima le HMF (hydroxymethylfurfural ye e lego gona ka toding le taetšo ya boleng bja todi) diteng.Mmala le Tatso ya Todi
Boleng bja todi ga bo nna selo sa go dira ka mmala wa yona. Mmala wa todi o ithekgile ka mothopo wa manopi gomme o ka tšwa go botšhweu bja meetse go ya go botsothwa bjo bo fifetšego goba go nyaka go ba boso.Go fa mohlala, todi ya mmala wa seetša e ka tloga go tšwa go dikhukhušo tša bodinamune, mola todi ya mmala wa serolane-botsothwa bjo bo fifetšego e ka ba e tšweleditšwego go tšwa manoping a dikhukhuši tša abokato goba matšoba a lešoka.
Boto ya Todi ya Bosetšhaba ya ka US e hlaloša gore, go swana le tatso le moutlwalo wa todi gape e ithekgile mo mothopong wa manopi. Todi ya abokato e tla ba le tatso ye e humilego ya botoro mola todi ye e tšweleditšwego go tšwa dipheding tša Eucalyptus di ka bontšha mehuta ya go fapafapana ya dipego tša tatso, eupša gantšhi e na le tatso ye e maatla ya kalafi ye nnyane. Go ganetša se, todi ye e dirilwego go tšwa dikhukhušing tša bodinamune e na le tatso ye e ka bago le segalo se se ka fase go se nene. Todi ya borekhu bja mmala wa leratadima ke ya seetša se serolwane-botsothwa ka mmala le go ba nkgokolo ga botse. Todi ya Acacia ke ye bonolo gomme e swikiri kudu go feta mehuta ye mengwe ye mentšhi ya todi. Todi ya go dirwa ka letšoba la khanola dithoro tša manopi ka go akgofa, gantšhi le ka motšhitšhing.
Mehuta ya Todi
Todi ye tala ga e so ya gotetšwa, e so šomiwe goba e hlwekišitšwe go se nene gomme e swanelago baruanose ba ba mpsha, ka ge e sa hloke didirišwa tša go tura tša go gotetšwa le go hlotlwa. Gape e na le modula wa nose, oo o lego godimo ka diaminoesiti le ditswaki tše dingwe tše di nago le mohola.Todi ye tala e ka, le ge go le bjale, ba bomaru, e titielwa le go dirwa dithoro (go dirwa letswai). Tšweletšo ya yona bjalo ke ya tshepedišo ye e nanyago gomme e ka ba le twatši.
Todi ya ka kgwebong goba ya ka mehla e ka no ba e hlwekištšwe go se nene. Hlwekišo go se nene ke polaotwatši ka go gotetša sejo go 70℃ le go e fodiša ka lebelo. Go ruthetša todi go e dira gore go be bonolo go e hlotla le go e tsentšha ka lebotlolong le go tšweletša todi ya go hloka mmala, yeo e ka se dirwego dithorwa.
‘Todi ye e dirilwego lebebe’ ke todi ye e dirilwego dithorwana tše di boleta, e šomilwego go ba le lebebe le le swanago ka phopholego ye e boleta ya go ka katošwa.
‘Go sega lemepe’ go ra lemepe la go ba le todi, leo le l segilwego le go phuthelwa.
‘Todi ya todi ya lehlwa’ e ra dextrorotatory ya todi efe goba efe. Se se ra gore todi e dirilwe ka dieela tša swikiri tša go tšwa dibjalong ntle le matšoba, eupša gape e ka bolela gore todi e godišitšwe (e tswakilwe ka sirapo le diswikiri tše dingwe) bjalo ka dimolekule tša swikiri ka ‘toding ya bofora’ di fapana le todi ye e sekilego.
Todi ya Mānuka e dirilwe ka manopi a matšoba a Mānuka ya ntšhutana (Leptospermum scoparium), sebjale sa setlogo ka New Zealand. Todi ya Mānuka e bonwa e le godimo ka swikiri gomme e na le dithoto tše kgethegilego tša thibela twatši le hlokomelo ya dintho.
Dino le Todi
Todi ke senatifiše sa go feta swikiri gomme e ka šomišwa bjalo ka setheo sa boikgetheo go swikiri ka metswakong ya dino, teyeng ya go gatšetšwa, dino tša go fiša le dino tše itheilego ka dienya. Todi e swanetše go kopanywa le meetse – o šomiše dikarolwana tša go lekana (bontšhi bja go swana) ye nngwe le ye nngwe. Gotetša motswako gannyane go fihlela ge todi e tologa ka meetseng. Motswako o ka bolokwa nako e ka bago dibeke tše pedi.Seno sa Scotland Drambuie ke liqueur ye e dirilwego ka whiskey, todi, dinoko le mešunkwane, mead e lego motwako o o titietšwego wa todi, sekokomoši le meetse. Ditlogo tša mead di ka boetšwa morago nakong popo dibjana tša letsopa tša ka China go tšwa go 7000 pele ga Kresete. Mead wa go tšhelwa mešunkwane le dinoko go dumelwa e ka alafa kgatelelo ya mogopolo le go kaonafatša tšhilego ya dijo.
Todi ya Bofora ke Eng?
Ka 2018, go hweditšwe gore todi ya bofora e a rekišwa ka Aforika Borwa. Todi ye ya bofora e ka ba e tšweleditšwe ka mo nageng, le ge e le gore bontšhi bja todi ya Aforika Borwa’ e tšwa ka dinageng tša ka ntle go tšwa China.Motšweletši wa selegae, Peel’s Honey, o hlaloša gore todi ya bofora e dirwa ka go tswakanya todi ya mmakgonthe le sirapo ya lefela, mmoba goba swikiri ya reisi. Tshepedišo ye e bitšwago “go godiša”.
Go oketša disirapo tša swikiri goba le ge e le meetse toding ya makgonthe go dumelela batšweletši go rekiša todi ya bofora ka dithekišong fase go na le todi ya makgonthe (“Todi ya makgonthe” go bapatšwago ka R65/500g ka 2018).
Taba ka todi ya bofora e gabedi: tša maphelo le tša ekonomi. Todi ya bofora le koketšo ya swikiri di ka ba le khuetšo ye mpe maphelong (le maemo a swikiri ya madi) a bašomiši, kudukudu bolwetši bja swikiri. Sa bobedi, theko ya tlase ya todi ya bofora e dira gore go be boima mo baruanoseng ba selegae go phadišana.
Bašomiši ba eletšwa go bala dišupo ka kelohloko. Go reka todi ya selegae ya Aforika Borwa lebelela mantšu ‘e tšweletšditšwe mo Aforika-Borwa’ ge go bapetšwa le ‘e phuthetšwe ka Aforika Borwa’.
Teko ye bonolo ya ka gae: motswako wa go lekana dikarolo tša todi le digalagala. Nnete (makgonthe) todi e tla nwelela fase, mola todi ya bofora e tswakantšwe le digalagala.
Translated by Lawrence Ndou