Musi vha tshi dzula Dzata
Nga tshifhinga tsha centuary ya vhuṋa, hune ha divhea sa vundu la Nothern Provinces ho vha hu tshi dzula vhathu vha Khoisan, nga tshifhinga tsha vhathu vha iron age, vhe vha do tangana nga u rengisa na nga u malelana na dzi nndwa. Nga centruary ya vhu 7 hafha fhethu ho vha hu tshi khou dzuliwa nga vhathu vha vha Ngona na vha Khoisan.
Ubva nga 800, muvhuso wa Mabungubwe, wa hula, u tshi khou tandavhuwa ubva Soutpansberg vhukovhela, uya mulamboni wa Limpopo uya vhubvaduvha ha Matopo. Muvhuso wo thoma u wa ubva nga 1240, maanda a zwa u rengisa a pfulutshela kha la Zimbabwe.
U tuwa ha maanda uya Zimbabwe Khami na Rozwi zwa tevhela, fhedzi mvelelo a yo ngo ima tshothe vhukovhela ha Limpopo:Shona na vha Venda vha isa phanda na u ita zwidudu zwa vha Venda zwe zwa thoma u bveledzwa nga centuary ya vhu 14 na 15. Ahuna dzi mbondo dza matombo dzo tshinyadzwaho musi hu tshi vhambedziwa tshiimo na Zimbabwe vhubvaduvha ha Nothern province, havho vhane vha vha dzi thavhani vho sumbedza vhukwamani.
Zwi tshi khou fhelekedza hezwi zwithu zwa vhukati, ubva nga 1400, vhathu vhanzhi vhane vha amba tshi Shona vha pfulutshela hune ha vha Venda namusi sa Thavhatsindi, vha ya vha dzula ho itaho fhasi. Mafheloni a Centuary ya vhu 17, ha dovha ha vha na u tsudzuluwa vha singo, vhane vha bva Rozwi, vha ya Danangombe(Dhlo Dhlo) tsini na vhukati ha Zimbabwe, tsini na muvhuso wa Rozwi. Vha thoma u dzula Tshiendeulu, vha kona uya Dzata.
U Dzula ha vha Vhusi
Dzata ndi kusi kwa Nzhelele hune ha vha nadzi mbondo dza matombo, na hone lwa minwaha ya 60 ho vha hu tshi vha na vhavhusi. Vhanzhi vha ya amba nga ha divhazwakale ya hone ine ya vha u mona na Thohoyandou, he vha vhona vhavhusi vhanzhi vha tshi khou dzhia madzina zwidulo zwa vho zwa vhuhosi.
Vhanwe vha dzhia munna we aita uri hu tangane vha zwigwada zwa Soutpansberg uri hu kone u sikiwa vhavenda. Vhanwe vha ri o hulisa maanda avha Venda na mikanoni na kha zwigwada zwa vhahura. Nga 1760 Dzata ada afhisa mudavhi. Magumo a Thohoyandou aya mangadza: anga vho o shavha, na ngoma Lungundu, aya adzula tsini na Limpopo kana o vhulaiwa.
Huna u ngalangala ha Thohoyandou, muvhuso wa bva zwipida zwivhili. U ya phanda ha centuary ya 19 ya ita uri hu de zwigwada zwinzhi, zwe mahosi vha vha Singo. Vha Venda vha na mvumbo ya u vhusiwa nga mahosi. Mulayo ya uri ndi nnyi ane atea u dzula tshiduloni iya mangadza na divhazwakale ya vha Venda i taluswa nga dzi ndwa nnzhi dzine dza vha hone dzine dza kha di vha hone na namusi.
Zwine zwa vha nga Ngomu kha Mvelo ya vha Venda
Naho hu tshi khou dzuliwa vhukati ha vha Venda, vha Lemba vho fara zwithu zwa vho u fana na u sa la nguluvhe, zwine zwa vha zwi tshi khou sumbedza mathomo a vhudi. Vhanwe vha ri vha Lemba vho no bva Zimbabwe na vhane vha bva Limpopo ndi vhadulu vha vha Arab vhe vha do tuwa vha tshi ya dubo lwa east Afrika na mirini ya Zimbabwe dzi centuary dzo vhalaho.
Vhone vhane vha Lemba vha tenda uri ndi vha black Jews, vhadulu vha lushaka lwo xelaho lwa vha Israel. Hu sina ndavha na vhubvo havho,vho vha vha na mushumo wa vhudi kha u fara zwithu na u kona u rengisa vhukuma. Kale ho vha hu sina mufumakadzi wa mu Lemba ane anga maliwa nga munna wa muVenda, na mbingano ya munna wa mu Lemba na mufumakadzi wa muVenda yo vha i songo dala.
Arali mu Venda amala Mu Lemba, u fanela u thoma a dzhena kha mushumo une wa do mutendela uri avhe mu Lemba, zwi kha di vha hone na namusi. Dzi ndwa dza thengiso na u malelana na ma Tsonga, Lobedu na ma Zulu na ma Swazi zwo vha zwine zwo swika kha mvelelo ya vhaVenda.
Madendele a maVenda: Ngoma Lungundu
Ngoma, Ngoma Lungundu ndi tshithu tshihuluwane vhukuma kha zwa silala na vhathu vha ma Singo: arali ya nga rwiwa nga khosi nga tshifhinga tsha u tshuwiswa, iya kona u tsireledza vhathu kha u nga thaselwa ya vha tendela vha tshi kunda maswina avho. Ngoma yo vha i tshi fha nyofho khulu vhukuma kha maswina, vha shavha vho tshuwa vhanwe vha wela na milindini vha lovha.
Uya nga ha silala ngoma yo vha i tshi tendela vhathu vha maSingo uri vha dzhie lwendo lwavho vha dzule vhukovhela ha Limpopo. Tshinwe tshifhinga ngoma yo vha i tshi vhonala i tshi khou di rwa yone ine, i tshi khou lidziwa nga vhadzimu u sa vha koni u vha vhona, ndi vhone vhe vha fha vha Singo ngoma.
Vhanwe vha amba uri nga murahu ha u tshinyadziwa ha Dzata, ngoma yo swika he ya dzumbiwa kha bako tsini na tshiendeulu, he vhadulu vha hone ndi vhone vho i dzumbaho.
Translated by Khalirendwe Nekhavhambe