U Bvelela ha Lushaka
Vhathu vha u thoma vha u amba tshi Tsonga vho thoma u dzhena Transvaal nga centuary ya vhu18. Ho vha hu vha rengisi vhe vha vha vha tshi tshimbila nga mulambo, he vha vha vha tshiita zwiambaro na malungu nga zwithu zwa dirata, na copper na muṋo.
Mathomoni a nwaha wa 1920 vho do vha vha tshi khou vha na zwinwe zwigada vhukati havho zwa tsini na madi vha vha Nguni. Nga hetsho tshifhinga vhathu vha ma Tsonga vhe vha vha vha tshi dzula tsini na madi vho vha vha tshi vha na vhanwe vhane vha amba luambo lune lwa elana na zwithu zwine vha ita zwi tshi nga zwi ya elana fhedzi hu sina ṱhalusa ya kuvhusele.
Zwigwada zwavho zwo vha zwi tshi nga kona u thusa zwituku kha vha Nguni vhane vho vha vho vha dzhenela. Vhathu vha u guma u da vha vha Nguni ho vha hu zwigwada zwa mmbi ya Ndwandwe, fhasi ha Shoshangane, vhe vha do tambula zwihulwane fhasi ha tshanda tsha Shaka na vhathu vha ma Zulu vha Impis kha mulambo wa Mhlatuze tsini na hune namusi ha vhidziwa upfi Ulundi.
Mathumbwa o ya adzula tsini na mulambo wa Tembe, vhukovhela ha hune namusi ha vhidziwa Swaziland, fhedzi nga hetsho tshifhinga vho vha vho no vha ma Tsonga, vha tshi khou tshimbilela vhubvaduvha ha kusi kwa Limpopo. Ha vha na mulalo u songo doweleayho we wa do vha hone kha vha Ndwandwe (kana Matshangana) vha vho thoma uvha na vhathu vhane vha amba tshi Tsonga vhukati havho.
Shoshangane
Nga tshiimo tsha Nguni kha shango la maZulu kha mikano ya vhubvaduvha zwo vha zwi tshi dina vhukuma kha vhathu vha vha Zulu, ho vha hu tshi vho vha haya ha vho rapolotiki vha tshi khou shumisa ndila khulwane ya zwa thengiso kha Lourenço Marques (zwino ndi Maputo).
Ha kona u rumelwa mmbi nntswa ya ma Zulu vhubvaduvha nga 1833 uri vha ye ulwa na vha Shoshangane ha tambudzwa vhane vha vha vhahulwane vha hone. Vha imisa Lourenço Marques ha tiwa vhathu vha u vhusa doroboni na tsini na madi. Nga mulandu wa u shavha tshanda tsha ma Zulu ma Tsonga vha shavha ubva Limpopo.
Vha thoma nga uya tsini na mulambo wa Zambei nga murahu ha musi vha saathu ya u dzula Mosala (Zimbabwe). Ubva hafho vhathu vha vha Shoshangane vha thoma uya u dzula kha vhathu vhane vha amba luambo lwa tshi Shona na Ndau. Vha tshi khou shumisa mmbi ine ya vha uri yo phadalala, vha tanḓavhudza maanda avho kha vhupo ha tsini na mulambo wa Zambezi na Dalagoa Bay.
Vho makhulu vhe vha vha vha tshi dzula Mkuze kha kusi kwa ma Zulu;vha thoma u shavha vha tshi ya mukanoni wa na madakani tsini na mulambo. Ha vha na tshifhinga tshe ha do vha na mulalo, nga tshifhinga tshe vha Ndwandwe vho no bva vhukovhela na ma Tsonga vha tshi kha vhupo lwa dzi centuary dzo vhalaho vha thoma u tutuwedzana. Hezwi zwo vha nga 1830 he vhunzhi ha masole avha Shoshangane vha tshi thoma u fa vha mbo di pfuluwa vha vhuyelela Limpopo.
Vhalwi vhatuku vha thoma u tanganisa vhupo hothe, vha tshi khou tambudza maswina avho, vha tambudza vhana na vhafumakadzi, vha toda na mbadelo nnzhi vhukuma. Hedzi dzi ndwa dzo khakhisa kha mathubwa mavhili othe e avha a madini. Vha Nkuna na zwinwe zwigwada zwituku vha pfulutshela kha west na tsini na mulambo wa Olifants vha ya vha dzula tsini na vhane vha amba tshi Sotho, Kaha na Lovedu. Dubo lwa daka la western
U Dzumbama ha Vhuvhili
U dzumbama ha vhuvhili (Maluleke, Baloyi, Tshauke na Sono) vha tuwa vha ya u dzula Limpopo tsini na Levubu (Pafuri) na ho a dzaho ha east ha Soutpansberg na Drakensberg.
Vhathu vhatuku vhe vha vha vha vhuthubwani vha thogomela mahosi avho nga u dzula fhethu hune ha sa dzulee, fhethu hune ha vha ho dala vhukuma vhulwadze ha malaria fhedzi, arali vha tame u dzula fhethu hune havha uri huna mutakalo vho vha vha tshi do toda u tsireledziwa nga vhathu vha vha Sotho Modjadji, Podile na Maake vhukovhela kana kha vha Venda Pafuri vhubvaduvha. Nga 1850 vhapfuluwi vha vha Tsonga vha ita midi yavho kha tshikwara tsha Spelonken tsha Soutpansberg he ha ha hu tshi takadza vha Portuguese, Joäo Albasini, o vha o fhaṱa muvhuso wo khetheaho atshi khou itela dzi phuli na vha u rengisa.
Musi mathubwa a ma Tsonga atshi vho thoma u ita tshitshavha tshituku, vhanwe ngavho vhe vha vha vha dzi thavhani vha tshi kha zwa polotiki vha isa phanda na u kondelela. Nga 1858 Shoshangane a fa muvhuso wa thoma u lweliwa nga vhana vhawe, Muzila na Mawewe, vha loḓela maṋanga nntha ha tshidulo tsha vhuhosi.
Shoshangane o vha o rina nwana wawe ane atea udzula tshiduloni uri Muzila, he Mawewe a zwi lwisa, hezwi zwo isa kha dzi nndwa dze dza do dzhia minwaha ya 10 dzi sa imi. Nga thikhedzo ya vha Albasini na vharengi vha Lourenço Marques, Muzila ha vha ene we avha atshi khou fhenya.
Mawewe a shavhela Swaziland, he ado lwa na khosi ya Mswati, a kona u dzula vhubvaduvha ha Swaziland kha mukano wa Gazaland. Muzila o mbo di bvisa vhukati ha Gaza a hu humisela murahu he ha vha hu hone kha Mosapa, zwa sia shango la Delagoa hu songo tsha tsireledzea.
Vhuria vhunwe na vhunwe vhathu vha vha Swazi vho vha vha tshiita dzi khakhathi kha hono vho vhupo. Nga 1884 Muzila alovha nwana wawe wa muthannga Gungunyana, havha ene o no dzhena.
Khosi nntswa yo edzisa vhukuma uri hu kone uvha na u langea kha vhukovhela ha Gazaland. Nga1889 a pfuluwa aya u dzula Limpopo atshi khou phadaladza mmbi yawe. Zwe zwa do disa ndila ntswa dza mipfuluwo kha u pfuluwa Transvaal zwa ita u Gungunyana aḽe na vha Portuguese.
Mupfuluwo u Mangadzaho
Sa zwithu zwa ndowelo zwa Witwatersrand, Lourenço Marques ho vha hu tshi khou hula nahone hu tshi khou tumbulwa vhunzhi ha misuku. Hezwi zwo mbo di fha vha Portuguese lutamo na zwithu zwa u kona u langa vhukovhela ha Mozambuque; nga 1895 vha Lisbon vha kunda Gungunyana vhaita uri apfuluwe aye Azore.
Nwana wawe Thulilamahanzi, we avha a mutuku nga tshenetshila tshifhinga, na ane akhou tea uvha khosi, Mpisane vha shavhela Transvaal vha ya vha dzula thungo ya Vhubvaduvha ha mulambo wa Drakensberg, kha hune namusi ha vha Mhala. Zwa u kunda Gaza zwo vha hone nga murahu ha minwaha mivhili musi hu tshi takuwa munwe wa vha lwi vha Gungunyana we akona u kunda.
Hezwi ho do vha na mupfuluwo muhulwane vhukuma musi vhalanda vha Gaza vha tshi khou tea u fhira mikano vha tshi khou ya u dzula Transavaal nga 1910 Mpisane amba uri hu khou fanela u dzula Thulilamahanxi, we avha atshi divhiwa nga muta sa mulaifa nga usa vha hone ha we avha tshi kha di vha vhuthubwani Buyisonto.
We avha a mulayoni kha u dzula kha tshidulo tsha Gungunyana. Nga 1922 Buyisonto avhuya vhuthubwani aya adzula Mhala avha ene murangaphanda wa vhadzulapo vha kale vha muvhuso wa Gaza. Nga hetshi tshifhinga vhathu vhane vha amba tshi Tsonga vho vha vha tshi tou vha 45% Afrika Tshipembe.
Kha la Transvaal vho vha vha tshi dzula kha vhupo ho khetheaho vhubvaduvha, he havha huna zwa vhuhosi zwihulwane, u fana na Xikundu, Mhinga, Xigalo na Makuleke, vho dzula kha vhonovho vhupo kana tsini na Kruger National Park. Vha ya phanda na vhukovhela, vha dadza tshitshavha vha tshi khou dzula ho adzaho.
Tsini na madini Levubu na mulambo muhulu wa Letaba, vhe vha vha vho rembuluwa vho vha vha tshi dzula Valdezia, Elim na Kurulen, vhanna vhavho vho vha vha tshi dzhena kholegi ya u pembela Lamana college. Vha tshi khou ya vhukovhela, vha ha Nkuna na zwinwe zwigada zwituku vho vha vha tshi dzula mukanoni wa Escarpment.
Vhadulu na vhane vha amba luambo lwa Nguni Shangaans, na vhafumakadzi vhavho vhe vha vha vha tshi amba tshi Tsonga na vhatevheli, vha ya vha dzula Acornhoek-Bushbuckridge na magumoni a vhukovhela ha Kruger National Park. Vhathu vhe vha vha vha tshi amba luambo lwa tshi Tsonga vho vha vho ḓalesa. Ingwavuma—Ubombo vhubvaduvha ha Zululand.
Ho vha hu vhadulu vha Maputo (Madudhu kha ma Zulu) he muvhuso wavho wa bva zwipida zwivhili nga mukano une wa vha vhukati ha Afrika Tshipembe na Mozambique. Zwi sa faniho na ma tsonga vha re Transvaal, vho vha vha na u farana na ma Zulu.
Translated by Khalirendwe Nekhavhambe