Go Hlabolla Morafe
Batho ba mathomo ba go bolela setsonga bao ba tsenego bao go Transvaal, ba tsene ka ngwagakgolo wa 18. E be e le batho bakgwebo bao ba latetše dinoka ka gare ga naga, moo ba bego ba rekiša mašela le dipheta tša aebori, koporo le letswai. Mathomong a 1820s, ba be ba kopanywa le baboledi bao ba kgototšwego go tšwa lebopong la semorafe sa Nguni.
Ka nako ye matsonga ao a bego a dula mo lebopong la lewatle ba hlephilego ka sehlopha sa batho bao ba amanago le tirelo tše mmalwa, eupša ba se nago boitšhupo bja mmušo. Dihlopha tša bona di be di fa thibelo e nnyane go hlaselo ya Nguni.
Sehlopha sa Nguni sa mafelelo seo se tlilego go lefelo se be se le remnant ya sešole sa Ndwandwe, ka tlase ga Shoshangane, seo se itemogetšego tsholo ka matsogong a Shaka le impis ya gagawe ya SeZulu mo nokeng ya Mhlatuze, kgauswi le Ulundi ya selehono.
Bafaladi ba dutše go bapa le noka ya Tembeya south-east yeo lehono e lego Swaziland, eupša pele ga lebaka le letelele ba e ile ba ya go Tsonga, ba tloga go leboa go molapo wa Limpopo. Go ile gwa ba le khutšo ye e tšweletšego ge Ndwandwe (goba Shangaan) ba thoma go hlakanya batho ba go bolela setsonga go maemong a bona.
Shoshangane
Naga ya Nguni mo mollwane wa Leboa la Zululand e be e tena Mazulu, e be e šoma bjalo ka legae la Marabele a dipolotiki gomme ba tšhošetša ditsela tše bohlokwa tša kgwebo go ya go Lourenço Marques (bjale Maputo). Tsela ye mpsha ya Mazulu bja e rometšwe go Leboa ka 1833 go hlasela Shoshangane le go otla bagwera ba gagwe. Ba thopile Lourenço Marques e be ba hlaba Mmušiši wa toropo ka mo lewatleng.
Ka gare ga tswalo lefsa la Zulu, Shoshangane le balatedi ba gagwe ba ile ba tšhaba go tšwa go madulo a bona mo fasana ga molapo a Limpopo Valley. Ba tšwetše pele go nokeng ya Zambezi pele ba ya go Borwa go dula go Mosapa (Zimbabwe).
Go tloga mo, Shoshangane o thomile go theoga le go lokela setlabela sa batho ba go belela Shona Ndau. Ka go šomiša maatla a gagwe, o ile a tiišwa maatla a gagwe go lefelong la magareng ga Noka ya Zambezi le Delagoa Bay. Mmušo wa Gaza Kingdom, wo theilwego ka go hlompha rakgolwa Shoshangane yo bego a dula mo seleteng sa Mkuze wa Zululand, o ile wa thoma go tšwa go Bohlabela bja morumo le mo sethokgweng sa lebopong la lewatle. Go ile gwa ba le nako ya khutšo, fao Ndwandwe go tšwa Borwa le Matsonga, bao ba bego ba le mo seleteng mengwagakgolo ye mentši, ba ile ba thoma go hlaotšena. Se se ile sa matlafatšwa ka 1838 ka morago ga ge bontši bja mašole a Shoshangane a hlokofala ka bolwetši bja smallpox, gomme o ile a boela morago go molapo wa Limpopo.
Mašole a gagwe a hlasetše lefelo, ka ge a ile a otla manaba a gagawe, a thopšwa basadi le bana, gomme a nyaka ditefelo tše kgolo tša tebogo. Tshenyo ye e ile ya tloša dihlopha tše pedi tša bafaladi mo lebopong la lewatle. Nkuna le dihlopha tše nnyane e ile ba ya Bodikela go bapa le noka ya Lepelle go dula ka fase ga setšhaba sa batho bao ba bolelago sesotho, Kaha le Lovedu, go Bodikela bja Lowveld.
Sehlopha sa Bobedi sa Bafaladi
Sehlopha sa bobedi sa bafaladi (Maluleke, Baloyi, tshauke le Sono) se latetše Limpopo go rarolla go dula fase, noka ya Levubu (Pafuri) goba ga ka thoko ya naga ya Bohlabela bja Soutpansberg le Drakensberg.
Sehlopha se sennyane sa bafaladi se tšwetšwa pele le dikgoši tša bona ka go dula mo mafelong a kotsi a go ba le malaria, eupša, ge e le gore ba be ba nyaka go dula mo mafelong a lokilego ba be ba swanetše go nyaka tšhireletšo ya baetapele ba go swana le batho bao ba bolelago sotho - Modjadji, Podile le Maake mo Borwa goba goba bao ba bolelago venda - Pafuri go leboa.
Ka 1850 bafaladi ba matsonga ba ile ba thoma go dula mo dithabeng tša Spelonken tša Soutpansberg fao motho wa bohlagahlaga, Joäo Albasini, o be a aga mmušo wa gagwe ka dipoelo tše di dirilwego ka thekišo tša makgoba le aebori.
Le ge e le gore bafaladi ba matsonga ba ka kagare ba ile ba thoma go hloma ditšhaba tše nnyane balatadi ba bona ka mo lebopong la lewatle ba ile ba swanela ke go kgotlelela tshekatsheko ye e tšwelago pele ya sepolotiki. Ka 1858 Shoshangane o ile a hlokofala gomme mmušo o ile wa thoma go wa ge barwa ba gagwe, Muzila le Mawewe, ba ile ba notlelwa manaka mo setulong. Shoshangane o be a theile Muzila bjalo ka mohlatlami,gomme Mawewe o ile a gana; se se feleleditše ka mengwaga ye 10 ya ntwa. Ka thušo ya Albasini le barekiši kua Lourenço Marques, Muzila o ile a hwetša taolo.
Mawewe o ile a foela Swaziland, fao a ilego a thuša Kgoši Mswati I, mafelelong o ile a dula go Leboa la Swaziland mo mollwane le Gazaland. Muzila o šuthile Senthara ya mmušo wa Gaza a e bušetša morago go polokego ya Mosapa, a tlogela lefelo la Delagoa Bay le sa šireletšwa. Marega a manngwe le a manngwe Swazi e hlotše hlaselo e mpe ka moo lefelong leo.
Ka 1884 Muzila o ile a hlokofala le morwa wa gagwe, Gungunyana, a mo thuša ka morago ga gagwe. Kgoši e mpsha e ile ya leka go laola Gazaland ya kua Borwa. Ka 1889 o šutile letlotlo kua fase Limpopo, go lalola mmušo wa gagwe wa kua Borwa. Tshenyo e tlišitše sehlopha se se mpsha sa bafaladi mo Thransefala gomme sa tliša thulano magareng ga Gungunyana le Portuguese.
Sehlopha se se Mpsha sa Bafaladi
Bjalo ka lefelong la tlhago la Witwatersrand, Lourenço Marques e gotše le mašemo a tšwago a mafsa. Se se file Sepotokisi phišego ya go hloma le go laola Mozambique; Ka 1895 leoto la go tšwa go Lisbon fentše Gungunyana la mo tloša mo go Azores. Morwa wa gagwe, Thulilamahanxi, ngwana, le moemedi, Mpisane, ba ile ba fofela go Repabliki ya Leboa la Thransefala ba ya go dula go leboa la Noka ya Sabi le go bapa le dithaba tša Drakensberg Mountain range, mo seleteng sa Mhala.
Tshenyo ya Gaza e feditšwe mengwaga ye mebedi ka morago ga ge tsogelo yeo etilwego pele ke moemedi wa Gungunyana e fokotšegile. Se se tlišitše sehlopha se se mphsa sa bafaladi, ka ge batho bao ba bego ba setše morago ba Mmušo wa Gaza ba tshela mellwane le go tsena mo Thransefala.
Ka 1910 Mpisane o ile a gana taolo ya gagwe ka go ba lehlakoreng la Thulilamahanxi, yo a bego a tsebwa ke Khansele bjalo ka mojalefa legatong la Buyisonto yo a bego a ile kgolegong, Mmaraka-Tshwano wa nnete wa Gungunyana. Ka 1922 Buyisonto o ile a bowa go kgolegong gomme a hudugela Mhala go ba moetapele wa bana ba mmušo wa kgale wa Gaza.
Ka nako batho bao matsonga ba hlomile phesente ye nne ya palomoka ya setšhaba sa Afrika Borwa. Mo Transvaal ba be ba dula mo mafelong a go fapana. Ka leboa, memmušo ye kgolo, go swana le ya Xikundu, Mhinga, Xigalo le Makuleke, ba ba ba dula mo madulong ao goba kgauswi le Kruger National Park.
Go tšwela pele ka Borwa, ditšhaba tše di phatlaletšego di ile tša oketša madulo go Lowveld. Kgauswi le headwaters ya Levubu le dinoka tše nnyane tša Letaba, Christian converts ba be ba dula mo dipolaseng tša Swiss Mission kua Valdezia, Elim le Kurulen, bona bana ba be ba tsena kholetšheng ya lemana.
Kua fase ga Borwa, Nkuna le dihlopha tše nnyane ba be ba dula ka thoko ga morumo wa meetse. Bana ba bao ba bolelago Nguni-Shangaans, le basadi ba bonaba go bolela setsonga-le balatedi, ba be ba dula mo nageng magareng ga Acornhoek-Bushbuckridge le mafelelo a Borwa bja Kruger Park.
Mohlamongwe sehlopha se se tee se segolo sa bao ba bolelago tsongaba be ba le dileteng tša Ingwavuma - Ubombo tša Leboa la Zululand. Ba e be e le bana ba Maputo (Mabudhu ka Sezulu), bao mmušo wa bona o ile wa aroganywa gabedi ke mollwane wa magareng ga Afrika Borwa le Mozambique. Go fapana le matsonga a Thransefala, ba be ba na le dikamano le Mazulu.
Translated by Lebogang Sewela