UNESCO-na Cradle of Humankind

Fhethu ha Lifhasi ha Vhufa

©David Fleminger

Cradle of Humankind (kana COH, sa zwine nda hu vhidza zwone) ho thoma uvha fhethu ha ḽifhasi ha vhufa nga 1999, mbalo ya hone ndi 915 kha vha hone. I na mabako ane a swika 20 kha yo ane wo a kala aya swika 47 000 hectara (u tshi nga engedza nga 80 000 ya hectara ya fhethu hune ha shuma sa buffer-zone kha u bveledza zwine zwa nga tshinyadza). Hafha fhethu hu vha ho tou fombe kha bako ḽa Sterkfontein, Kromdraai na Swartkrans, hune ho dzula 45 km north-west ya Johannesburg. Hune a zwo ngo ḓoweleya uri hu vhe fhethu ha vhufa kha fhethu hunzhi hune ha vha na cradle ine ya kha ḓi vha kha zwanḓa zwa muthu, fhedzi mabako haya na one aya langiwa nga vha Witwatersrand, nga murahu ha musi vho tou fhiwa nga vhaṋe vha ma bulasi.
Zwino vhathu vhanzhi vhare dubo lwa tshikhuwani vha ḓo vha vha tshi ḓivha hafha fhethu Sterkfontein, nga kha uya hone nga zwikolo kana wo tou ya u dala zwine zwa mangadza ndi musi cradle i tshi kunga na maṱo avha UNESCO. Naho zwo ralo huna zwithu zwinzhi zwine zwa takadza ngaho.

Ndi Ngani hu tshi Takadza?

©David Fleminger

Sa vhaḓivha vha komiti yo no bva kha ICOMIS (inwe Acronym, hei ivha yo imela International Council of Monuments and Sites) zwo waniwaho musi vha tshi hu ṱola: “hafha fhethu ndi hunwe ha ndeme vhukuma ha ḽifhasi hune uya kona u pfesesa vhathu vha zwino (Homo Sapiens sapiens) ubva kha vhadzimu vhawe. Vho no bveledza lupfumo ubva kha Hominid ya zwithu zwa kale, ha zwithu zwa kalesa u swika kha minwaha ine ya swika 3.5 million yo fhelaho, khathihi na zwishumiswa zwavho na maluvha. Vha toli lwa minwaha ya 60 vho ita mushumo muhulwane vhukuma kha u tumbula Cradle ya Afrika. Hu kha ḓi vha na fulufhelo ḽa unga tumbulwa ha zwithu u swika nga hu sa fheliho.
Zwoṱhe hezwo zwo lingana uri zwi ṱangane uri zwi fushe zwa fumi zwa ḽifhasi zwa vhufa:
Uri u kone u vha na zwo khetheaho kana vhuṱanzi vhu mangadzaho ha nḓivho ya zwa mvelelo kana zwithu zwa vhadzulapo vhane vha khou tshila na vho ngalangalaho.
U vha tsumbo ya lushaka lwa u fhaṱa, zwo oliwaho kana zwa tekiniki, ku dzulele kwa shango uya nga ha ḓivhazwakale ya vhathu.
Ri livhuwa cradle ine yo kona u dzhena kha mutevhe wa UNESCO. Vhupo hovhu vhu khou fhira kha fhethu hune ha nga ndi ha u bebiwa hafhu. Vhaeni vhane vha da vha tshi khou ḓitukufhadza vho no dala lune lwa mangadza na mabako ono khinifhadziwa havha na mavhengele a uḽa zwiḽiwa, ha ṱano ha vhuḓi. Vha muvhuso vho no shumisa masheleni ano lingana na R300 million vha tshi khou fhaṱa fhethu hune ha ḓo dzula vhaeni, hune ha vhidziwa Maropeng, lwendo luṱuku ubva hune havha na bako. Hezwi ndi zwithu zwine zwa tou kunga vhukuma, hune vha tshimbili vha nga wana zwinzhi vha tshi khou tshimbila vha tshi khou vhona Cradle.
Fhedzi zwine zwa tou takadza vhukuma nga ha cradle hu kha ḓi vha fhethu hune ha shuma vhukuma, ha dovha ha vha na zwiphiri zwa zwithu zwa kale zwine zwa vha hone hehefho mavuni zwo lindela u gwiwa. Zwazwino mbalo nnzhi ya vho rasaitsi, vha zwa ḓivhazwakale ya vhathu vha khou gwa vhupo hovho, vha tshi khou wana zwithu zwine zwa mangadza zwa kale (zwothe zwa hominid na mammalian) zwine zwa engedza kha u kona u pfesesa vhutshilo kha shango.

Cradle i tshi Khou Huliswa

Nga 2005, ‘Cradle of Humankind’yo huliswa hu tshi khou pangiwa fhethu huvhili hune havha na vhukwamani na Sterkfontein hune havha hu si khou isa phanda uya nga ha tshi geography. Hafha kha hovhu vhupo huna Taung quarry, tsini na Kimberley, na Makapansgat, tsini na Pietersburg / Polokwane.
Hoṱhe hafha fhethu huna matombo o no fana na a Sterkfontein (ane awela kha tshipiḓa tsha Transvaal Supergroup), nahone oṱhe ana zwithu zwinzhi zwa kale zwine zwa tendela uri hominid dzo tshila kha vhupo lwa minwaha ine ya swika 3 na hafu million, arali hu si u fhirisa.
Kha musi tshinwe tshithu tsha khwine kha uvha cradle of humankind musi hu tshi ambiwa uri hu khou vha fhethu ha shango ha vhufa zwo kombetshedza vhalanguli uri vha ḓe na vhulangi vhune ha shumea ngaho zwine zwa ḓo ita uri hafha fhethu hu shumee hu tshi khou tevhedzwa milayo. Sa tsumbo, huna milayo yo nwaliwaho ine ya tsireledza lunako lwa hone lwa mvelo hu tshi khou tendelwa na uri hu nga bveledziswa.
Havha na u bveledzwa ha tshigwada tsha tshitshavha, uri hu kone u sikiwa mishumo na dzi nnḓu, uri vhathu vhapo vhavhe na mbuyeleo musi hu tshi ḓa vhaeni. Mushumisana na muvhuso na vhubindudzi zwi khou tevhelwa uri hu kone u vhoniwa uri cradle i dzule ina tshelede.
Zwothe hezwi ndi mafhungo avhuḓi zwi nga shuma na kha dzi ngudo u mona na ḽothe ḽa Afrika Tshipembe uya kha zwa vhumatshelo. Nahone vhaendela mashango vha shuma vha tshimbila nḓila ine ya vha vhukati ha u sia na u toda na hone arali zwithu zwa sa fariwa nga ndila yone, huna khombo ya uri vha nga tshinyadza zwithu zwine vhanwe vhathu vha khou da u vhona zwone.

Translated by Khalirendwe Nekhavhambe