UNESCO le Cradle ya Batho

Lefelo la Bohwa la Lefase

©David Fleminger

Cradle ya Batho (goba COH, ka ge e bitšwa) e ile ya hlongwa la mathomo ka gare ga lenaneo la Bohwa bja Lefase bjalo ka lefelo la bohlokwa la setšo ka 1999, goba nomoro ya saete 915 go wena. Mathomong, e ile ya kopanywa mawa a ka bago 20 ka gare ga lefelo a go ela 47 000 a dihektare tše 80 000 tša naga ye nngwe yeo e šomago bjalo ka Buffer-zone kgahlanong le dibatana tša tlhabollo). Saete ye e be e lebeletše kudu mawa a Sterkfontein, Kromdraii le Swartkrans, ao a lego dikilometara tše ka bago 45 go Leboa-Bodikela bja Johannesburg. Gantši la lefelo la Bohwa bja Lefase, bontši bja dinaga tša Cradle di sa le praebete, eupša mawa a Sterkfontein ke a Yunibesithi ya Witwatersrand, ka morago ga ge naga e ile ya neelwa go bona ke beng ba dipolase.
Bjale, bontši bja gautengers ba tseba mawa Sterkfontein ka maeto a go bora a sekolo go ya go mawa senthara ya baeng wa go itšhireletša magageng, gomme go a makatša gore Cradle e ditše karabo go komiti ya stoic UNESCO. Le ge go le bjalo, go na le tše ntši tša go thakgalela.

Lethabo ke la Eng?

©David Fleminger

Ge Komiti ya ditsebi go tšwa go ICOMOS (acronym ye nngwe, ye yona e emetše, Khansele ya Boditšhabatšhaba ya monuments le mafelo a) ao a hwetšwagp ka tekolo ya bona: “dihlopha tša mafelo ke ntlha ye bohlokwa kudu mo lefaseng go kwešišo tšweletšong ya monna wa sebjalebjale (Homo sapiens sapiens) go tšwa go badimo bja gagwe. Ba tšweleditše mahumo hominid fossils, mengwaga ya kgole ke mengwaga ya dimilione tše 3.5 ye e fetilego, gammogo le didirišwa tša bona le fossils tša diphoofolo. Dinyakišišo tša mo mengwaga ye masometshelela ye fetilego di ralokile tema ye bohlokwa ka go hloma Afrika bjalo ka Cradle ya Batho. Kgonagalo ya go tšwela pele ka kutollo ke ye kgolo.
Tše ka moka di be di lekane go fihlelela dinyakwa tše pedi go tšwa go tše lesome go maemo a Bohwa bja Lefase:
go ba bohlatsi bjo nnoši goba bjo botse bja setšo sa ditlwaedi goba bja tlhabollo ye e dulago goba ye timetšego; (iv) go ba mohlala wa maemi a godimo wa mohuta wa moago, boagiteke goba go kgokano ya theknolotši goba naga yeo e bontšhago (a) bohlokwa bja kgato (s) ka histori ya batho.
Re leboga mongwalo wa Cradle mo lenaneong la UNESCO bjale lefelo le ka gare ga go tswalo lefsa. Sethara ya baeng mo mawa a Sterkfontein e kaonafatša kudu gomme bjalo e na lebenkele la dijo le botse, musiamo o kaonafetšwego le maeto a kaonafetšwego go mawa. Balaodi le bona ba šomišitše R300 milione go aga state-of-the-art ya baeti, ye e bitšwago Maropeng, sebaka se sennyane go mawa. Ye ke mohola kudu, moo baeti ba ka hwetšago dilo tše ntši ka tšweletšo mola ba ipshina ka dipono tša Cradle ye kgahliša.
Eupša selo se se kgahlišago ka Cradle ke gore e sa ntše e le lefelo la mošomo, gomme diphiri tše ntši tša kgalekgale di sa bolokilwe gona ka fase di emetše fela go hwetšwa. Batho ba saense, archaeologists le palaeoanthropologists ba hlwa ba epa lefelo leo, go apol fossils (bobedi bja hominid le mammalian) tšeo di tlatšago go kwešišo ya tlholego ya bophelo mo lefaseng.

Cradle ye Okeditšwego

Ka 2005, leina ‘Cradle of Humankind’ le ile la oketšwa go ba lefelo a mabedi ao a bego a kopana le lefelo la Sterkfontein, eupša a be a sa kopne le lefelo la setlogo. Mafelo a ke Taung ya Quarry, kgauswi le Kimberly, le Makapansgat, kgauswi le Pietersburg/Polokwane.
Bobedi bja mafelo a na le maswika a go swana a Sterkfontein (a tšewago bjalo ka karolo ya sehlopha se se golo sa Thransefala), gomme bobedi a na le fosili specimenbs yeo e bontšhago gore hominids ba be ba dula lefelong leo seripa sa mengwaga ya dimilione tše 3 goba go feta.
Mohlomongwe se sekaone ka Cradle ya Bantho gore e begilwe bjalo ka lefelo la Bohwa la Lefase ke re e gapeleditše balaodi go hwetša maano a taolo ya go šoma ao a tla netefatša gore lefelo le sepedišwa go ya ka melawana ya leago. Go fa mohlala, dipholisi di ngwadilwe go šireletša bobotse bja hlago bja lefelo mola go dumelwela tlhabollo ya maikarabelo. Go kgatha tema ga setšhaba go a dirwa go hloma mešomo le go aga dintlo, gore batho ba mo nageng ba hwetše mohola go boeti.
Le tirišano le mmušo le kgwebo di a dirwa go go netefatša gore Cradle o kgona go atlega ka mašeleng. Tše ka moka ke ditaba tše dibotse, gomme di šoma bjalo ka thuto ya ditiro tše dingwe tša Afrika Borwa tša boeti ka moso.
Ka morago ga se, mesepelo ya boeti ka moka, go na le phapano magareng ga tšhireletšo le tshenyo, gomme ge dilo di sa swarwe ka boikarabelo, go na le kotsi ya gore re tla senya boleng bjoo batho ba tlago go bo bona.

Translated by Lebogang Sewela