U Kuvhanganyiwa ha Mapungubwe

Zwine zwa vha Lupfumo Fhedzi

©Roger de la Harpe
Gudedzi ḽa Pretoria ndi ḽone ḽine ḽa vha na zwithu zwinzhi zwine zwo wanala kha Mapungubwe na K2, na zwiṱuku zwine zwa vha uri zwi a wanala gudedzini ḽa Wits. Zwo no vhavha ndi zwauri hezwi zwithu zwiṱukuṱuku zwine ahuna zwo no nga zwone ndi zwone zwo no sumbedza lupfumo lwa Mapungubwe, sa vhunga tshikwara tsho sokou ima na hone vhunzhi ha zwithu zwi sumbedza zwo ngalangala henefha minwahani.
Hu dzulela uḓa dzi phungo dza uri huna muthu ane o tou hwala musuku u munzhi. Zwinwe zwine zwo hwaliwa zwi tshi bva kha ḽa Mapungubwe zwine zwa vha uri zwi kha ṱano gudedzini ḽa Pretoria zwi kha ḓi vha hone u swikela ndi zwa tshoṱhe, nahone zwi a kona u vhoniwa nga tshitshavha.
Zwithu zwine zwa tou kunga vhukuma Zwa Mapungubwe ndi dzi Tshugulu dza musuku, na zwigoḓelo zwa musuku, na zwi vhaḓiwa zwa musuku. Hezwi zwithu zwiraru zwi hone kha mbilu ya zwezwa ambiwa nga Sian Tiley atshiri ndi zwithu zwo khetheaho zwa Afrika Tshipembe.
Fhedzi zwithu zwo waniwaho zwi afhira hezwo nga piḓa. Sa vhunga musuku u mutete, malleable wa dovha wa vha ntsimbi, vhathu vha Mapungubwe vho vha vha tshi kona u u fhisa wa ita zwine vha khou ṱoḓa. Zwithu zwa musuku zwo vha zwi tshikona u khavhisa zwithu zwine zwa mangadza vhukuma. Dzi nguvho tsekene dza musuku wa foil wo vha u tshi remiwa tsini na dzi tsimbi uri u ite zwishumiswa zwine zwa mangadza zwine zwa penya musi zwiḓuvhani.
Malungu ovha atshi itwa musi ho phuliwa buli vhukati ha kono pangiwa musuku. Inwe ya pangiwa kha mabengele. Musuku wo vha u tshi pangiwa kha mabegele na zwinwe zwithu zwa dzi fesheni. Hezwi zwishumiswa zwoṱhe zwina vhubvo ha hayani, ahuna tsumbo yazwo ya u sumbedza uri khanwe zwi nga vha zwi tshi khou bva kha manwe mashango.

Malungu a u Ḓaḓisa

©Roger de la Harpe
Sa zwithu zwine zwa vha zwakale zwa musuku wa Afrika,hezwi zwithu zwi vha zwina zwithu zwivhili zwi songo fhelelaho zwa Tshugulu ya musuku, mbalo ya zwipuka zwinzhi zwa musuku, zwigidi zwa dzi ṋala ṱhukhu dza musuku, na masalela a musuku na zwithu zwa u khavhisa zwa musuku.
Zwigidi zwa malungu a musuku zwo wanala o sokou laṱekanyiwa kha mavhiḓa,fhedzi vhubvo ha hone hu nga vha khamusi ovha atshi kha dzi kholomo uri dzi vhonale dzo naka. Ufha vhaeni muhumbulo wa uri hedzi dzi necklaces dzo vha dzo tou itisa hani, vha ṱano vho dzhia dzinwe zwino uya kona u dzi vhona.
U tshi nga engedza kha musuku, vhathu vha Mapungubwe vho vha vha tshi pengiswa nga malungu! Musi hu tshi kuvhanganyiwa ho wanala zwigidi zwa malungu a ngilasi, malungu, mahulwane a dzi Garden Roller, malungu ano bva K2, malungu a tombo o itwaho nga calcite na quartz, malungu o itwaho nga kumba ḽa Ostrich; malungu o itwaho nga makwati a khumba ono wanala lwanzheni, hu ambiwa uri uvha na vhulungu wo vha u tshi vha na vhuimo, nahone muvhala munwe na munwe wo vha u tshi vha na zwine wa vha u tshi khou amba zwone.
Matshena hupfi ovha atshi vha atshi khou sumbedza u tshena, matsu atshi imelela vhadzimu,madala a sumbedza uri uya beba na zwinwe ngauralo ngauralo. Hu dovha havha na manwe malungu madala ane ovha atshi dura uya kha dzingu ḽoṱhe. Kale u swika nga vho 1900, munwe rabulasi uri vhulungu vhuthihi hovhu hovha hu tshi rengiswa nga £5 kana nga kholomo nthihi.

Musuku na Zwinwe Zwithu zwa Tsimbi

©Roger de la Harpe
Ivory yo vha i yone ine vhathu vha rengisa yone vhukuma. Vhunzhi ha mabengele a Ivory na zwinwe zwithu zwo vha zwi tshi wanala K2, nahone zwi si zwinzhi. Zwi sumbeda uri vha musanda avho ngo i funa ivory nga maanḓa ndi ngazwo zwe ya tou rumelwa nga vhunzhi kha vha tsini na maḓi.

Naho huna uri musuku wo vha u tshi khou wanala kha tshikwara tsha Mapungubwe, fhethu hune havha uri ho hu tinga ho vha ho ḓala zwithu zwinzhi zwa tsimbi. Ho vha huna zwithu zwa mvelo sa iron hoes, arrowheads, spearheads, bangles, hooks, nails, chisels na lufhanga zwine zwa vha uri zwo ḓala kha tshitshavha tshine tsha vha uri ndi tsha iron age ya nga murahu.
Spiked ingots yo ita tsimbi, ine ya ḓivhiwa nga tshivenda uri ndi musuku, zwo wanala zwina zwithu zwine zwa vha zwa muya zwa u rengisa. Ho wanala na zwithu zwa Bronze, fhedzi hu humbulelwa uri ho vha huna hune dza khou bva hone. Ho vha huna zwithu zwinzhi zwine zwo vha zwo sala musi Mapungubwe i tshi litshedziwa, fhedzi iron na copper zwo vha fhasi u tavhanya u fhirisa musuku.

Zwithu Zwavhuḓi zwo Fanelaho Mushumo Muhulwane

©Roger de la Harpe
Zwinwe zwishumiswa kha zwo kuvhanganyiwaho ho kateliwa: marambo ane ashuma sa ṋelete ya u runga, dzi phini dza mavhudzi dza rambo, zwivhumbeo zwa vumba zwa vhathu na zwipuka zwi wanalesa nga maanḓa K2, zwiḓolo zwine zwa vha Chinese Celadon, zwigodelo zwa ceramic, dzi lebula na dzi phiriri, dzi dzhege, dzi khali na zwinwevho. Ceramic ya K2 na Mapungubwe yo vha i tshi shuma kha u bika, u nwela na u panga zwithu. Nga nnḓa ha mushumo wazwo, hezwi zwithu zwi vha zwo itwa zwavhuḓi na hone nga zwivhumbeo zwine zwa vha uri ndi zwavhuḓi, tshinwe na tshinwe tshina maolo atsho. Zwo vha zwi sa vhi zwo vhifha na luthihi kana zwi tshi ḓuresa.

Khare ya Jewel i tshi Huma

©Roger de la Harpe
Kale ho vha hu sina fhethu ha tshoṱhe ha u kona u ṱana zwithu zwa Mapungubwe. Lwa minwaha, gudedzi ḽa Pretoria ḽo vha ḽi tshi khou ṱana zwithu zwa hone fhedzi zwo vha zwi songo leluwa uri tshi tshavha tshi ye tshi vhone nga mahala. Zwa kona ha u ṱoḓea nga vhunzhi nga 1994. Zwa thoma u funiwa nga vhathu vhanzhi vha tshi khou ṱoḓa murahu ḓivhazwakae yavho ubva kha muvhuso wa tshiṱalula.
Ha vhewa zwiga zwiswa zwine zwa kona u amba nga ha uḓi hudza ha Afrika ḽa kale. Vhathu vho vha vha tshi khou ṱoḓa u vhona Tshuguu dza musuku! Nga tshifhinga tshithihi, ha vha na zwithu zwa ndeme nga ha musuku, ho kateliwa na Tshugulu, zwa rumeliwa kha ṱano ḽa British u itela u vhuyedzedzwa. Hezwi zwithu zwo vha zwi tshi khou ḓura zwa dovha zwa vha zwi tshi khou ḽa tshifhinga, fhedzi mvelelo dza hone dzo vha dza maṱhakheni, zwo vha zwi tshi ḓo shonisa u tou dzi isa kha ḽano la tshifhinganyana.
Zwo no takadza nga murahu ha musi ho dzudzanyiwa nga vhulondo,tano ḽa Mapungubwe ḽa vula miṋango yaḽo nga 2000. Ḽo dzula kha gammba ya kale ya gudedzi ḽa Pretoria old arts business. Dzi khare dza maimo dzo vhuyiswa ngeno murahu kha ḽa Afrika Tshipembe.

Translated by Khalirendwe Nekhavhambe