Tshivhumbeo
Ngweṋa u fhambana hadzo u kona u hu vhona musi wo ima mulamboni wa Nile. Nga u angaredza ndi yone khulwane, ine yavha uri yo lapfa 5m fhedzi ho no ḓi wanala yo lapfaho 6m. Na dzine dzo lapfa 7m, fhedzi azwo ngo ḓala uri u kone u zwi topola.Huna vhutanzi ha uri Ngweṋa dzo no bva Nile, kha mashango ane a rotholose, dzina khulwane dzine dza vha thukhu lune dza vha na vhulapfu ha 4m. Huna dzinwe tshaka mbili dzine dza divhea dzo pfufhifhalaho lwo kalulaho. Ngweṋa dza Nile dzine dza tshila fhethu hune dza vha dzi sa iti zwine dza funa kana hune dza vha dzo valeliwa. Hangei Mali. Na sogani ḽa Sahara nga mafhungo a zwiimo u wana dzi tshi tou vha na u hula ha 2 uya kha 3 m. Ṱhukhu dzi vha dzi na muvhala wo swifhalaho, une wa vha buraweni ya olive, na mavhala o rambalalaho a tshiyela kha mutshila na mutumbu wayo, heyi mitalo ivha isa tsha vhonalesa musi yo no hula.
Kulele
Naho huna uri ṱhukhu adzi tendelwi ula zwinwe zwipuka zwa maḓini na masunzi. Dzi ya mbo ḓi pfuluwa dza ya uḽa zwipuka zwihulwane zwa maḓini sa khovhe, na zwinwe zwipuka zwa maḓini na zwikokovhi. Khulwane naho zwo ralo dzi ya kona uḽa zwithu zwinwe na zwinwe, zwa khwiṋe ho katelwa na phukha khulwane sa Ṋari,Mvuvhu na zwimange zwihulwane, khovhe na zwinwe zwipuka zwiṱuku ndi zwone zwino funiwa vhukuma. Naho zwo ralo dzina nḓowelo ya ula vhathu, dzo no ḽa vhathu vhanzhisa u fhirisa tshaka dza dzo dzoṱhe dzo ṱangana. Ho kateliwa na Mvuvhu na Ndau.Nngweṋa ṅwaha munwe na munwe dzi ya humbulelwa uri dzo no vhulaha vhathu vhanzhi kana u ngalangalalisa vhathu, fhedzi mbalo aithu wanala. Nngweṋa dza Nile dzo no vhonala dzi tshi khou ḽa zwipuka zwo faho, dzina dzinwe phukha, dzine dzoṱhe dza vhonala dzi tshi khou kona u konḓelelana, nnzhi phukha dzo no wanala dzo vhulawa kha matavhi na matombo. Zwine zwa amba uri Ngweṋa dzi ya kona u vhulaha tshithu tshi sa wanale zwenezwo. Vhanwe vhari ndi khwiṋe musi tshipondwa tshi tshi thoma tsha sina ngweṋa isaathu tshila, fhedzi asi zwone ngauri Ngweṋa ai funi ula tshipuka tsho sinaho. Ṋama inga kha ḓi vha thethe arali tshipondwa tsha dzula maḓini, fhedzi ngweṋa ai funi nama yo sinaho. Musi dzi tshi khou ḽa dzi nnzhi dzi ya kona u momela tshipuka tsho faho, nga maṋo ayo a u khwaṱha I tshi khou tambisa marambo.
Hafha nṱha hune havha hono ḽiwa nga dzinwe phukha zwileludzela Ngweṋa u mila, ho no vhonala uri dzi a ita mutingati sa zwine zwa itwa nga zwinwe zwipuka zwi tshi itela u ṱuṱuwedza uri fhethu hune havha na khovhe, dzi ya kona uḽa dzi nnzhi ho thoma uḽa zwinwe zwipuka. Huna maitele ane a tevhedziwa kha nyimelo yo raloho, hu thoma uḽa khulwane, lugwada lwa dzi ngweṋa dzi ya kona uya shangoni dzi tshi itela u pala zwiḽiwa, dzi tshi khou tevhela tshipondwa tsho vhulayiwaho kule na maḓi. Khulwane na dzone dzo no lavheleswa dzi tshi khou fasha khovhe nga u ḓiita khovhe. Dzi tshi khou dziisa mathomoni a maḓi uri dzi kone u dzi vhulaha zwavhuḓi.
Kubebele
Hedzi tshaka dzi gwa zwiṱaha u swika kha 50 cm u tsela fhasi muṱavhani, mithara miṱuku ubva maḓini.Tsini na zwinwe zwiṱaha, tshifhinga tsha u kudzela zwibva nga mutsho, musi hu tshi khou fhisa dubo lwa vhubvaḓuvha, musi hu tshi khou na mvula ndi thungo ya vhukovhela kanzhi ubva kha ṅwedzi wa Ḽara uya kha Ṅyendavhusiku.Dza tsadzi dzi vhibva lwa vhudzekani hanefha kha 2.6m,dza tshinna dzina 3,1m. Ya tsadzi i kudzela makumba a 40- 60 tshiṱahani naho huna uri mbalo heyi iya shanduka zwi tshiitwa nga u hula hadzo. Ya tsadzi i dzulela tsini na tshiṱaha zwifhinga zwoṱhe. I thothonya makumba nga murahu ha maḓuvha a 80-90( nga zwinwe zwifhinga ndi 70 uya kha 100) ndi hafho hune zwi tshi fhedza dzi ya kona u hwala vhana dza isa maḓini.
Dzoṱhe dza tshinna na dza tsadzi dzi ya thusa kha u thothonywa ha makumba dzi tshi shumisa lulimi, nahone dzi tshi fhedza u kudzela dzi ya dzula tsini na vhana uswika vha tshi hula vho no vha na minwaha mivhili, dzi ya kona u thoma lugwada na dzinwe dza tsadzi. Sa dzinwe dzadzo ṱhukhu dzi ya shavha u dzula tsini na khulwane dzi tshi khou shavha u tambudziwa.
Nga nnḓa ha uri dza tshinna dzi ya ṱhogomela tshitaha kanzhi tshi ya fhedza tshi tshi khou laṱedziwa tsha thogomelwa nga dzi Tswina na zwinwevho kanzhi zwi ya itwa ngauri ya tsadzi i kombetshedzwa u vhuyelela maḓini.
Kuitele
Maitele adzo hangei Nile a ya nyadzisea, naho hu na uri huna zwithu zwinzhi zwine zwa nyadzea. Howanala zwa uri kutshilele kwadzo ku ya dzhenelela kha kuḽele, dzine dzi sa ḓi hudze na ula adzi ḽesi.Hune dza wanala hone
Dzi wanala afrika tshipembe,Botswana, Egypt, Ivory coast, Kenya, Madagascar, Mozambique, Namimbia, Somalia Swaziland na Zimbabwe.Dzina la tshi Latin
Crocodylus niloticusNga mulandu wa umphadaladzesa hadzo, mbalo nnzhi dzo no vhonala u fhambana, na zwigwada zwo fhambananaho. Ndi dzo fhambananaho kha manwalwa: C. n. africanus (East African crocodilde) C. n. chamses (West African Nile crocodile) C. n. corviei (South African Nile crocodile), C. n. madagascariensis (Malagasy Nile crocodile, Malagasy alligator, croco mada) C. n. niloticus (Ethiopian Nile crocodile) C. n. suchus (Central African Nile crocodile)