Milayo ya Ndeme kha zwa Mafhi

©Rykie Visser Agrinet

Vho rabulasi vhaswa kha zwa mafhi vha fanela u ḓivha milayo ya ndeme nga zwa mafhi na kholomo. Hei milayo i ṱalutshedza uri ndi ngani hu tshi fanela uvha na u langa maitele uri hu koneu vha na u ima kha zwa masheleni kha bindu. Ngauri mafhi a kholomo avha atshi khou bva kha dangaḽa kholomo, dzine dza vha uri dzi khou mamisa ndi dzone dza u thoma u rengiswa kha zwa mafhi. Nga hei nḓila, hu a rengiswa mafhi hu tshi khou itelwa uri hu vhe na tshelede nga o rengiswaho. Danga ḽa kholomo ḽi vha ḽi na kholomo dzine dza vha dzo oma na dzine dza fhambana nga minwaha uri dzi dzule dzi tshi khou hula dzi tshi khou bveledza na u bveledza.

Kuḽele kha Kholomo dza Mafhi

Kholomo dza mafhi dzina kuḽele kwo fhambananaho (dzine dza gaya - e.g. kholomo, mmbudzi, nngu – u ḽa na u gaya zwimela – zwine zwa nga mahatsi.)
tsukanyo ya dzine dza ṱafuna zwiitea kha thumbu dzine dza vha nṋa. Hezwi zwi thusa uri dzi kone uḽa na zwithu zwine zwa nga furu, silages, pastures na straw, tsumbo zwiḽiwa zwine zwa sa ḽiwe nga vhathu.
Dzi thumbu dzine dza vha nṋa hu vha huna reticulum, rumen, omasum na abomasum. Hezwi zwithu zwiṋa zwi shuma kha tshithu tshithihi. Dzi rumen dzine dza swika 160 litres dzi ita 80% kha thumbu ine ha vha ho ṱafunelwa khayo. Ivha yo fara mbalo nnzhi ya anaerobic bacteria (zwitzhil zwine zwa tshila nga nnḓa ha mufemo), protozoa, na zwinwe zwithu zwi tshila kha symbiosis kha kholomo dza mafhi. (Symbiosis ndi yone ya tsinisa vhukati ha mbili dzo fhambanaho dza biology.) hezwi zwithu zwi ṱafuna zwiḽiwa zwine zwa vha zwo ḽiwa, zwine zwa ḓisa maanḓa na protein kha kholomo dza mafhi. Musi zwitzhili zwi tshi fa nga murahu kha abomasum, zwi mbo ḓi shuma sa zwitzhili zwa protein ya kholomo.
Rumen ine ya vha na mutakalo zwi vha zwi tshi khou bva kha uvha hone ha u kona u ḓipalela (mahatsi na dzi roughage) kha zwiḽiwa zwa ḓuvha na ḓuvha. Naho zworalo,ngauri maanḓa ane avha o fara protein ine ya vha ya u ḓipalela avha afhasi, yo lavhelesana na zwiḽiwa zwine zwa nga grains (maize, wheat, barley na oats), na tshiko tsha protein (fish meal, cottonseed-oil cake meal kana soybean meal) zwi ya ḽiwa zwa engedza u ḓala ha mafhi kha kholomo. Kanzhi hezwi zwiḽiwa zwi ṱanganiswa na mineral na muṋo kha zwiḽiwa zwa hone.

U Ḓala ha Mafhi a Kholomo dza Mafhi

Tshifhinga tsha u thoma u ita mafhi, dzi fanela u thoma dza beba. Dza tshinna na dza tsadzi dzi ya kona u bebiwa ubva hafha. Dza tshinna dzi ya londiwa dzi tshi kha ḓi tou vha ṱhukhu hu tshi khou itelwa ṋama yadzo (ṋama ya dzi ṋamana i vhidziwa upfi ‘veal’ musi mutumbu wa hone u tshi vho lemela 100 kg kana u fhasi) kana yo aluswa kha u bveledzwa ha nama ya kholomo arali dzi tshi khou aluselwa zwezwo.
Heifer calves dzi ya shuma kha u vala tshikhala tsha kholomo kha danga. Nahone dzi aluswa nga nḓila ya uri dzi kone u swikelela minwedzi ya 24. U fhungudza minwaha zwiita uri na u ḓura isa ḓurese. U ḓura ha heifers hu tumbulwa nga tshifhinga tsha u bva mafhi. Nahone dzi nga rengiswa u ḓura vhukuma.
U ḓala ha mafhi kha kholomo dza mafhi zwi ya bva na kha lushaka na hune dza khou hula hone sa zwiḽiwa zwine dza ḽa zwone- ndi zwone zwine zwa dzi kwamesa zwezwo. U ḓala ha mafhi a kholomo huna zwine avha atshi khou tevhela zwone. Nga murahu ha u beba nga murahu ha vhege dza rathi uya kha malo. Nga murahu ha hezwi u ḓala ya mafhi hu ya kona u ṱhogomelwa hune nga murahu ha kona u litshedzwa hu tshi khou lavhelelwa maḓuvha a musi yo beba. Zwa u fhungudzea ha mafhi nga murahu ha peak ndi yone tsumbo ya uri u bveledza ha mafhi zwi ya konḓelela. U konḓelela kha mafhi zwi vhidziwa ratio, sa tsumbo: mafhi ane abveledzwa nga ḓuvha ndi 240 (15 lt) zwo vhambedzwa na u bveledzwa ha mafhi nga ḓuvha 60 (20 lt)- sa tsumbo 15 liter/30 liter = 30% kana 20 liter/30 liter = 67%. Ratio ine ya vha nṱha (tsumbo 67%), zwa khwiṋe zwa u konḓelela zwa mafhi.
Zwa u sa vha na mafhi manzhi zwiitwa nga zwine kholomo dza vha dzi tshi khou ḽa zwone na u tevhela zwa lushaka. Mafhi ane abveledzwa nga tshifhinga tsha musi I tshi khou mamisa hu vha ho ṱanganiswa zwithu zwine zwa vha zwa peak na u konḓelela ha u bveledzwa ha mafhi nga murahu ha peak. Tshifhinga tsha u bveledza tsha kholomo ndi tshone tshine tsha amba vhutshilo hayo.
Tshikalo tsha mafhi ane abviswa nga murahu, a sumbedza tsumbo ya vhudi uri u kone u dzhia tsheo ya uri unga renga lini kholomo. Nga murahu ha u beba, kholomo dzi akona u bvisa mafhi lwa maduvha a 300, ubva hafho dza kona u oma u lugisela uvha na munwe nwana hafhu. Musi zwi tshi khou konḓa uri kholomo i ḓi hwale, dzi nga litshwa dza vha na mafhi lwa tshifhinga tshilapfu ono fhira 300, naho zwo ralo,dzi fanela u omiswa lwa maḓuvha 50-60 dzi saathu vha na vhanwe vhana.

Translated by Khalirendwe Nekhavhambe