Nkoka Waku Fuwela Masi

©Rykie Visser Agrinet

Van’wamapurasi vantshwa vafanele kutwisisa maendlelo yo hlaya lawa lavekaka eka kufuwa tihomu ta masi na tihomu. Maendlelo lawa ya hlamusela nkoka wa mintirho yokarhi ya vulawuri leyi lavekaka kutiyisisa leswaku bindzu leri rifambiseka hindlela leyinga fanela. Hikuva tihomu ta masi hitona ti humelerisaka mintlhambi ya tihomu ta masi, tihomu leti sengiwaka kufanele kuva tona tosungula ku xaviwa kutava kona eka purasi ra masi. Hindlela leyi, kusungula kunghena mali eka kuxavisiwa ka masi lawa tiya humesaka. Ntlhambi wa kahle wuna tihomu letinga humeseki masi xikanwe na leti tahakulaka ta vukhale byo hambana kutiyisisa leswaku kuna kuhumelerisa loku yaka emahlweni xikanwe na kukula ka ntlhambi.

Magayelelo ya Homu ya Masi

Tihomu ta masi tina khwiri leringa avanyisiwa hi tikamara tokarhi naswona tina magayelelo yokarhi ya swakudya. (Ruminants - e.g. xikombiso, timbuti, tinyimpfu – tidya kutani tigayela leswinga dyiwa kufana na byasi). Mpfuvelo e khwirini wuva kona eka khwiri leringana tikamara ta mune. Leswi swipfuneta kuva tikota kudya swakudya swofana na furu, hays, silages, madyelo ya ntolovelo nati straw, i.e. swakudya leswinga dyiweku hi vanhu. Tikamara leti ta mune e khwirini tina leswi landzelaka reticulum, rumen, omasum na abomasum. Tikamara leti titirha tasni hi xilo xin’we.
Kamara ra rumen leringa kwalomu ka 160 wa tilitara ri endla kwalomu ka 80% wa khwiri hinkwaro. Leswi kova nkaka waku vila ka swakudya e khwirini leswingavaka na nhlayo yikulu ya ti anaerobic bacteria (bacteria leti hanyaka laha kungariki na moya), protozoa, na swinwana leswi hanyaka eka symbiosis xikan’we na homu ya masi. (Symbiosis i ku hlangana ka swivumbiwa swimbirhi e khwirini leswi hanyaka.) Swivumbiwa leswi swi pfuvela swakudya leswi dyiweke hi xifuwo, laha switisaka matimba nati protein eka tihomu kuva tihumesa masi. Loko ti bacteria ti fa endzeni ka abomasum, tihundzuka ti bacterial protein ta tihomu leti. Rumen leyinga hanya kahle yiya hikuva kuri na nhlayo ya furu yoringanela (byasi kusuka emadyelweni xikan’we na roughage) eka swakudya swa masiku hinkwawo.
Hambiswiritano, hikokwalaho ka nhlayo ya matimba na ti protein leyinga kona eka furu yiri ehansi, swakudya leswinga katsakanyiwa swofana nati grains (mavele, wheat, barley kumbe oats), xikan’we na swakudya leswi tisaka ti proteins (swakudya swa hlampfi, cottonseed-oil cake meal kumbe soybean meal) swaphameriwa ku tlakusa mbuyelo wa masi eka tihomu. Swakudya leswi switala kuva swikatsiwile nati ti minerali na munyu eka mpfanganyiso wa swakudya swa tihomu ta masi.

Mbuyelo wa Masi ya Homu ya Masi

Kusungula nkarhi waku humelerisa masi, tihomu tifanele kutswala rhole kusungula. Homu ya xinuna na yaxisati tatswariwa loko leswi swihumelela. Swinkuzani swihatla swidlayiwa hikuva swilaveriwa nyama (laha nyama yakona yivuriwaka ‘veal’ loko ntsumbu wakona wutika 100 kg kumbe ehansi nyana) kumbe yinga kurisiwa kuva yita xaviseriwa nyama handle kaloko yikuriseriwa yita tswarisa leti ta xisati. Kasi marhole ya xisati ya kuriseriwa kuva yata teka ndzhawu ya tihomu leti herisiwaka entlhambini. Marhole lawa yakurisiwa leswaku yatava na vana loko yari na tinhweti ta 24 hi vukhale.
Loko ku hungutiwa nkarhi waku tswala ka rona swihunguta tihakelo to kurisa. Tihakelo ta marhole ya xisati tivuyisiwa hikuva ku xavisiwa masi yakona loko se rikurile laha se risengiwaka masi ya xavisiwa. Marhole yanga tlhela ya xavisiwa hi mintsengo leyinga e henhla ka kuya kurisa. Mbuyelo wa masi ya tihomu wuya hiti genetic merit tatona xikan’we na xiyimo xa mbango kufana na khwalithi ya swakudya leswi phameriwaka- leswi swingana xiave lexikulu swinene. Mbuyelo wa masi wa siku na siku wa tihomu wu landzelela maendlelo yokarhi. Endzhaku ko tswala rhole, mbuyelo wa masi wuya emahlweni wu tlakuka, laha wufikaka emaninginingini endzhaku ka 6 kuya eka 8 wa mavhiki endzhaku kotswala.
Endzhaku ka sweswo, mbuyelo wale henhla wa masi wutshama eka xiyimo xexo kutani wusungula ku hunguteka loko kusenga swirikarhi swiya emahlweni kuya hi xiyimo endzhaku kotswala rhole. Kuhunguteka eka mbuyelo wa masi wa siku na siku kuva wuhunguteka loko wufike e maninginingini i xikombiso xaleswaku kuna kukondzelela eka kuhumelerisa ka masi. Ku kondzelela loku kuhlamuseriwa tani hi ratio, xikombiso: vuhumelerisi bya masi eka siku ravu 240 (15 liters) loko ku pimanyisiwa na vuhumelerisi eka siku ravu 60 (20 liters) – xikombiso 15 liter/30 liter = 30% kumbe 20 liter/30 liter = 67%.
Loko ratio yiri ehenhla (e.g. 67%), kuna ku antswa swinene eka ku kondzelela ka kuhumesa ka masi. Ku hunguteka eka mbuyelo wa masi ku kavanyetiwa hi nongonoko wa swakudya leswi phameriwaka xikan’we nati genetic merit ta homu yoleyo. Nhlayo ya masi lawa yahumelerisiwaka eka nkarhi wa masi i nhlanganelo wa maninginingi ya mbuyelo wa masi naku kondzelela kuhumelerisa masi endzhaku kaloko nkarhi wa maninginingi wu hundzile. Vutomu byaku humelerisiwa ka masi hi tihomu swilawula nkarhi lowu ungata vuyeriwa hi mali hi wona. Nhlayo ya masi lawa homu yiwa humesaka endzhaku ka kutswala rhole i xikombiso xa kahle swinene xa leswaku i masi yotani hikwihi lawa homu yaleyo yingata wa humesa evuton’wini bya yona.
Se lexi xingava xikombiso xa kahle xaku teka xiboho loko u xava homu. Endzhaku ko tswala rhole, tihomu tiva na masi kuringana kwalomu ka 300 wa masiku, laha kusukela kona ya helaka kuta lulamisela nguva leyitaka yaku humesa masi. Loko switika kuva homu yibihisiwa e mirini, swinga endla leswaku masiku yaku humesa masi ya hundza 300; hambiswiritano, yifanele ku tshikiwa yitshama kwalomu ka 50-60 wa masiku loko kunga se languteriwa siku raku tswala rhole leri landzelaka.

Translated by Ike Ngobeni