U Lafhelesa zwa u Fuwa Mbudzi kha ḽa Afrika Tshipembe

Afrika Tshipembe hu wela kha shango ḽine ḽa bveledza mbudzi dzine dza sa vhe nnzhi, hu nga vha na dzine dza vhewa dzine dza swika 3% ya mbudzi dza Afrika ha vha na dzine dza vha fhasi ha 1% kha dza lifhasi. Mbudzi dzi wanala u mona na shango ngeno kha mavunḓu ano nga Eastern Cape, Limpopo na KwaZulu-Natal hu dzone dzine dza bveledza i nnzhi, hune vha kona uvha na dzine dza swika 70% ya mbudzi dzine dza khou tshila.
Mbudzi hunwe dzi vha dzi tshi khou fuwelwa ṋama, mafhi na mukumba.

Ṋama, Mafhi na Fibre zwa Mbudzi

©SA Milch Goat Breeders Society

Mbudzi dzine dza vha dza ndeme kha u bveledzwa ha ṋama ndi Mbudzi dza Boer, savanna na Kalahari Red dzine dzi ya kona na u bveledza Cashmere. Ṋama ya mbudzi i vhidziwa upfi chevon (ubva kha mbudzi khulwane) na cabrito arali mbudzi dza hone dzi ṱhukhu. Chevon i vha i vhukati ha 50-60% kha u sa khwaṱhisa u fhira kholomo ine ya vha na zwithu zwine zwa fana nayo. Chevon a i ho fhasi kha u khwaṱhisa u fhira khuhu. Lesotho ndi ḽone ḽine ḽa bva phanḓa kha u rengisa Chevon, hune yavha na 74% ya u rengisa nga 2016.
Zwa u ita dzi fibre ndi zwone zwine zwa nga ita uri u fuwa mbudzi kha ḽa Afrika tshipembe zwi vhuyedze. U tshi nga engedza, zwa u shumisa dzi fibre dza mbudzi uri dzi itwe hu vhe zwiambaro zwi ya sikela vhathu mishumo mahayani.
Dzi ngudo dzo itwaho nga ha dzi mbudzi dza mvelo dzi sumbedza uri mbudzi dza Boer, dzi na mikumba mivhili. Mavhudzi ane av suvhelela ane avhidziwa upfi Carse guard na dzi tshaka dza cashmere. Fhedzi hedzi dza cashmere dzo vha dzi songo tendelwa u rengiswa.

Zwino zwa u bveledza cashmere zwi fanela u vhonala uri muhumbulu muhulwane ndi wa ṋama yayo na mafhi - zwino nga mulandu wa hezwi ndi zwa ndeme u vhona phambano vhukati ha u bveledzela ṋama na dzi fibre.
Mbudzi dza (Capra hircus aegagrus) dzi bveledza mohair ngeno dza Russian Gorno Altai dzi tshi bveledza cashmere – fibre dzine dza suvhelela u swika kha 18,5 µm (micrometer). Vho rabulasi vha Afrika Tshipembe vhabveledza 60% ya mohair ya ḽifhasi nga maanḓa kha dzingu ḽa karoo Eastern Cape, hune iya bviswa ubva vhuimangalafha ha Port elizabeth.
Mbudzi dzine dza fuwelwa u bveledza mafhi ndi Saanen, Toggenburg na British Alpine. Hedzi dzi vhidziwa milch. Mbudzi dzine dza vha dzi tshi khou fuwelwa mafhi adzo ane afhedza akaliwa mutengo nga u vhona vhundeme hao. Mafhi ambudzi afhasi kha lactose u fhira a kholomo avha o fara A1 casein, protein ine ya vhanga u zwimba kha vhashumisi vhanzhi.

Mbudzi dza Mvelo Afrika Tshipembe

©Marinda Louw

Mbudzi dza mvelo hu vha hu tshi khou ambiwa tshaka nnzhi dza mbudzi dzine dza vha dzo fuwiwa fhethu hune dza vha dzi sa tou vha nnzhi, dza kona u tika miḓi yo vhalaho kha u i fha ṋama na mafhi, zwi tshi bva kha uri tshitshavha tshi ṱoḓa mini.
Mbudzi dza mvelo nadzone dzi ya mela mavhudzi vhuria dzi wanala nga vhunzhi kha ḽa Eastern Cape. Hei mbudzi inga vhidziwa mbudzi ya mafhi ngauri iya bveledza mafhi manzhi I tshi khou itela vhana vhayo.
Vhane vha fuwela mbuyelo kanzhi vha fuwa dzi Boer na Angora ngeno vho rabulasi vhaṱuku vha tshifuwa dza mvelo. Mbudzi dza mvelo dzi ya swika 65% kha ḽa Afrika Tshipembe, fhedzi nga u ṋanga nga vhuronwane na u kona u dzi ṱanganisa, vhuraru hadzo khulwane dzine dza vha Boer goat, Kalahari Red na Savanna dzo kona uvha hone.

Translated by Khalirendwe Nekhavhambe